Алтайдын Чолмоны

Сибирьге, Алтайга быйанду калмык эл

24.04.2018

Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда Калмык Республиканыҥ Б. Басанговтыҥ адыла адалган эл драма театры кандык айдыҥ 10-12 кӱндеринде таланыҥ эл-јонына, айылчыларына «Я—Будда» деген кӱӱлик туујы, «Араш» деп драмалык санаа-шӱӱлте ла калык чӱмделгези аайынча «Калмык той-јыргал» деген ӱч ойын-кӧргӱзӱни кӧргӱсти.

Калмык элдиҥ ады јарлу театры 1936 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 8-чи кӱнинде эжигин ачкан. Оныҥ сценазында баштапкы калмык драматург Б. Басанговтыҥ пьесалары аайынча тургузылган ойын-кӧргӱзӱлер ӧткӧн. Онойдо ок калмык кӧрӧӧчилер орус ла ӧскӧ ороондордыҥ классикалык чӱмдемелдериле танышкан.

Jуу-чактыҥ да јылдарында театр иштеген. Фронттыҥ сценаларында ӧткӧн ойын-концерттерде театрдыҥ артисттери эрчимдӱ турушкан.
1943 јылдыҥ учкары калмык албаты актуга буруладып, бӱткӱлинче Сибирьдиҥ, Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ла Jака Тӱндӱктиҥ јерлери јаар айдаткан. Jӱк ле 1958 јылда театр тӧрӧл алтайында бойыныҥ кӧжӧгӧзин ачкан.

Ӱч кӱнниҥ туркунына театрдыҥ јаан залында кӧрӧӧчилер јык толо јуулып, ойын-кӧргӱзӱлерди изӱ колчабыжула уткып, быйанду сӧстӧрин айттылар. Чындап та, театрдыҥ алтын бозогозын алтап кирген улус мынаҥ ойто бирлик ийделӱ албаты болуп чыгат. Онойдо ок олордыҥ ич-телекейи, кӱӱн-санаазы јарып, кереги јогынаҥ айрылып, аруталат деген јолду шӱӱлтелерди ӧткӧн ойын-кӧргӱзӱлер кереледи.

Jайаан ӧмӧлик кӧрӧӧчилерди ойын-кӧргӱзӱлери ажыра бойлорыныҥ јаҥдаган јаҥыныҥ учурыла, онойдо ок бӱткӱл калык алтайынаҥ албанла ӱч кӧрбӧгӧн јерлерге айдадып, кыйынду-шыралу ӧткӧн тӱӱкилик јолын, јаҥжыккан чӱм-јаҥын, калмык той-јыргалды кӧргӱсти. Албатыныҥ байлыгы, ырыс-кежиги, ӧзӱми јаҥдаган јаҥы, ӧткӧн јолы эмезе тӱӱкизи, чактарла келген јаҥжыгулары, тили болгонын калмык карындаштар сӱреен јакшы кӧргӱстилер. Албатызы ӧзӱмдӱ, аргалу-чакту, культуразы, кӧгӱс-байлыгы тыҥытту болгонын јайаандык ӧмӧликтиҥ ижинеҥ јакшы кӧрӱлди.

Кӧрӧӧчилер «Я—Будда» (режиссерлор Б. Манджиев, В. Хаптанов) деген кӱӱлик туујыны бийик баалады. Чындап та ойын-кӧргӱзӱ јаҥыс та калмык јеринде социально-культуралык учурлу керек эмес. Ол онойдо ок телекейде боодо јаҥдулардыҥ биригӱлери ортодо элбеде јарлу. Ойын-кӧргӱзӱни тургусканыныҥ амадузы јаҥыс та боодо јаҥын јартап таркадары эмес, је онойдо ок бу јаҥныҥ учурын оҥдоорго болужат.

«Я—Будда» деген ойын-кӧргӱзӱ Сиддхартха Гаутаманыҥ (Будда) јӱрӱминиҥ тӧс учурын оҥдоорго, билерге ӧткӧн ченелтелӱ јолы керегинде. Бу сурактыҥ каруузына једерге, оны чечерге јӱрӱмин берген. Шак ол чындыктыҥ чындыгын ачып, ӱредӱ эдип, ӱренчиктерине, ончо улуска јетирет. Кажы ла кижи ак-чек, ару санаа-кӱӱнле јӱретен, орто кемин тудатан јаҥду. Коштой јӱргендерге кӱйӱнбес, атааркабас, килеҥкей ле јалакай кӱӱндӱ јӱрер. Тынар-тындуныҥ кандыйына ла ачык, јымжак кӱӱнле удура базар. Коштой јӱрген улуска бу агару јӱрӱмниҥ ӱредӱзине једерге, оҥдоорго бӱткӱл јӱрӱм барып турганы кӧргӱзилди. Jайаан ӧмӧлик бир кижидий, бир тынышла ойноды. Темдектезе, Очар Такаев (Девадатта), Эренцен Авяшкиев (Сиддхартха Будда), Чингиз Тепкенкиев (Мара), Очир Эрднеев (Шуддодан каан, Будданыҥ адазы), Марина Кикеева (балалу эпши) ла оноҥ до ӧскӧ актерлор бийик кеминде ойнодылар.

Ойын-кӧргӱзӱниҥ режиссеры Борис Манджиев, сценография ла костюмдары Елена Варованыҥ, хореография Ирина Самсонованыҥ, вокалла ӱредӱчизи Инесса Месхишвили, консультанты Санал Игелюнг (С. Мукубенов).

Калмык калыкка албанла айду, депортация айдары јок ачу-корон экелген, ол качан да, байла, ундылбас. Бу тӱӱкилик учурлу керекке кӧп калмык бичиичилер, поэттер баштанган. Алты муҥнаҥ ажыра тегин солдаттар ла сержанттар фронттоҥ кӧндӱре НКВД-ныҥ лагерьлерине аткарылган. Jӱстер тоолу калмык билелер депортацияныҥ толкузына алдыртып, угы-тӧзинеҥ бир де кижи эзен артпагандары бар. Режиссер Борис Манджиев коркышту тӱбекти эзедип, талдама кӧргӱзӱлериниҥ бирӱзи «Араш» деген драмалык ойынды мӧрлӱ тургускан. Мында албатыга јарамыкту ӧй оныҥ алдында, айдарда, ол ӧйди јууктадарга, ӧткӧн тӱӱкиликтеҥ тӱп-шӱӱлтени эдери керектӱ деп тӧс шӱӱлте ойынла кызыл чийӱчек болуп ӧдӧт.

Бу ойын-кӧргӱзӱ Араш деген уулчак керегинде. Ол кӱнӱҥ ле фронттоҥ олордыҥ станциязыныҥ јаныла ӧдӱп турган поездтерди уткыйт. Араш јуудаҥ адазын сакыган. Ол оогошто ло энезиле кожо айдуга келген. Кӧс јетпес чӧлдӧрин ундыган. Кургак бӱрди тюльпан деп кӧрӧт. Jе кайкамчылу, куулгазын учуралга иженет. Ижемјизи ого уур-кӱчтерди ӧдӧргӧ ийде берет.

Араш коркышту јараш ӧҥдӱ тӱштер кӧрӧт. Куулгазын кептӱ тӱш јеринде адазы «Джангар» деген кай чӧрчӧктиҥ баатырлары чылап, ӧштӱни јеҥип, уулчагына јанып келет. Араштыҥ агаштаҥ эткен самоледы ӧштӱниҥ черӱзин оодо согот. Араш арай ла оогош, база ла эмеш јаан болгон болзо, ӧштӱлерге, кату ӧйгӧ, јылдарга удура турар эди. Jе керсӱ, адазак калмык уулчак божойт, оныла кожо чаҥкыр амадузы. Энезиле, таайыла кожо кызыл тюльпандары јайылган кару ла тӧрӧл чӧли, алтайы кожо кайылды.

Арашты Очир Такаев, Цаганды (энезин) Саглара Гойдыкова, Нимгирди (таайын) Бюрча Оргадыков, орус эпши Степаниданы Марина Кикеева ойнодылар.
«Арашты» кӧрӧӧчилер ыйлап туруп кӧргӧни сӧс јогынаҥ ойын-кӧргӱзӱ бийик кеминде болгонын керелейт. Тӱӱкилик учурлу ойын-кӧргӱзӱзин калмык театр, оныҥ режиссеры Сибирьди ӧдӱп чыккан албатызына учурлаган. Онойдо ок Сибирьдиҥ албатызына, ачу-коронды, сӱӱнчини-карыкчалды олорло кожо ӧмӧ-јӧмӧ ӱлежип ӧткӧнин баалап, быйанын айтканы деп айдарга јараар. Jанында јакшы улус кӧп лӧ болгоны, олордыҥ јакшызы јеткенин келер ӱйе ундыбазын деп айдылган кереес сӧс…

Ӱчинчи кӱнде бир кӧрӧӧчиниҥ айтканыла, калмык калыктыҥ тойында тойлодыс. «Калмык тойдыҥ» авторы ла режиссеры РФ-тыҥ ла Калмык Республиканыҥ санадыныҥ нерелӱ ишчизи, эл театрдыҥ художественный башкараачызы ады јарлу Борис Манджиев. Ойын-кӧргӱзӱде ченемелдӱ режиссер драматургияныҥ ла калык чӱмделгезиниҥ ээжилерин, аайын эптӱ ууламјыла апарат.
Сценада калмык албатыныҥ той-јыргалы чын ла јӱрӱмде ӧдӱп јатканына бодолду. Сӱрлӱ, јараш, байлык той-јыргал, баш тараш, шаалта, кожоҥду чӧӧчӧй, јаҥар кожоҥ, кур курчаганы, одын кӧдӱргени, јӧӧгӧн келинди јаҥы јуртыныҥ одына кийдиргени ле той-јыргалдыҥ ӧскӧ дӧ буспайтан ээжилери кӧргӱзилди.

Калмык тилдиҥ байлыгы, албатызыныҥ кокыры, чечени, каткызы, ойынзагы, бијези, маргаандары сӱреен јакшы. Jаҥжыккан чӱм-јаҥын мындый бийик кӧдӱрип јатканынаҥ јозок алгадый. Той-јыргалы, куда-белкенчеги бистийинеҥ эмеш башка да болзо, је тӧзӧгӧзи јаҥыс.
Ойын-кӧргӱзӱ калмык тилле ӧткӧн, коштой орус тилге кӧчӱрилген. Кандый да албатыныҥ той-јыргалыныҥ учуры јаан. Мында јаҥыс ла калык чӱмделгезин чеберлеп јатканы эмес, је онойдо ок билениҥ јаҥжыгуларын орныктырып, јиит ӱйени албатызыныҥ јаҥдаган јаҥыла, јаҥжыгуларыла јилбиркезин деген тереҥ учур бар. Тили, тӱӱкизи, чӱм-јаҥжыгулары ӧзӧгинде бар болзо, калык ӧзӱмдӱ, ийделӱ болор деген алтын ээжини сценада актерлордыҥ ойынынаҥ кӧрдис.
«Кӧчкӱн калмыктардыҥ той-јыргалын орныктырары» деген ӱлекер-проект јӱрӱмде РФ-тыҥ президентиниҥ грантыла ӧткӧн.

Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ министри Ольга Антарадонова јайаандык ӧмӧликти АР-дыҥ башкарузыныҥ, культуразыныҥ министерствозыныҥ адынаҥ уткып, јаан быйанын айтты. Ол АР-дыҥ башкарузыныҥ Быйанду самаразын, кереес сыйларды эл театрдыҥ ӧмӧлигине, онойдо ок генеральный директоры Галина Шураевага табыштырды. Культураныҥ министерствозыныҥ Быйанду самаразы Елена Бадмаевага табыштырылды. Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрдыҥ худбашкараачызы Эмма Иришева калмык театрдыҥ ӧмӧлигин једимдӱ јайаан јол-јорыгыла уткып, быйанын айдарда, артисттер кӱндӱлӱ айылчыларга кур курчап, бел курчузын тыҥыдып, санаа-кӱӱнин кӧдӱрди.

К. ПИЯНТИНОВА