Алтайдын Чолмоны

«Ээзи јок малга тӱҥей…»

04.05.2018

Кыпчак сӧӧктӱ Юрий Байрамович Ыжыков Оҥдой аймакта Алтыгы Талду јуртта фермер болуп иштейт. Ол билезиле кожо уйлар, койлор ло јылкылар ӧскӱрет. Бойы бу ла јердиҥ кижизи, мында ла 1960 јылда чыккан. Юрий Байрамовичти укту-тӧстӱ малчылардыҥ билезинде ӧзӱп чыдаган кижи деп айдарга јараар. Адазы бойыныҥ ӧйинде Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозто озочыл иштӱ јылкычылардыҥ ла чечен аҥчылардыҥ бирӱзи болгон.

—Юрий Байрамович, фермер, аргачы, којойым, садучы деген сӧстӧргӧ бис эмди темигип калдыс. А баштапкы ӧйлӧрдӧ кандый болгон эди?
—Колхоз-совхозтордыҥ јоголгоныла колбулу керектер не ол. Озогызын коскорып, эске алынатаны эмди кӱчке келижер болбой. Колхоз-совхозтор 1992 јылда эҥ озо бистиҥ аймакта чачылган эди. Ол керек Шашыкмандагы Калининниҥ адыла адалган колхозтоҥ ло башталган. Оноҥ Jолодогы совхоз чачылган. 1991 јылда бис Карл Маркстыҥ адыла адалган колхозтоҥ чыгала, бойыста «Ленин-Jол» деп колхоз тӧзӧгӧнис. Эки јыл јетпей туруп, тӱймеендӱ ол јылдарда бистиҥ колхозыс база јайрадылган.

Улус пайларысты алып, бойыстыҥ алдыста јададыс дешкен. Экономисттер ле бухгалтерлер кыра чотонгон. Мал-ашты, бар-јок јӧӧжӧни, јерди пайларга ӱлештирип, јурттыҥ эл-јонына табыштырган. Ол ӧйдӧ колхозто мал-аш кӧп болгон. Койлордыҥ тын тоозы јӱс муҥ, соок тумчукту малдыҥ тоозы база ас эмес болгон. Ада-энемниҥ, кожо отурган эжимниҥ ада-энезиниҥ пайларын бириктирип, шак ол тушта таҥынаҥ фермер болуп барып турбай. Jаҥыстаҥ канайып баратан. Тӧрӧӧн-туугандар, ага-карындаштар, кӧрӱш-таныштар јуулыжып, бириккенис.

Ол тушта ончозы ла чын ӱлелген деп сананып турум. Кӧлӧсӧлӱ трактор келишпеген улуска гусеничныйлары једишкен. Jурхозтехниканы база анайда ла алганыс. Кемге салда, кемге тырмууш келишкен. Улус колхозтыҥ арткан-калган азырал-ӧлӧҥинеҥ бери ӱлешкен. Таҥынаҥ фермерлер ле аргачылар болуп анайып ла иштеп баштаганыс. Jаан качалаҥын кӱйгектер јетирген. Оноҥ улам кышкыда мал-аштаҥ эмеш чыгымдар да болгон. Jе алдырышпаганыс.
Кезик улус бала-барказыныҥ келер ӧйин сананбай, бастыра пайларын сатканы јаан јастыралардыҥ бирӱзи болгон деп бодойдым. Ол тушта јердиҥ ӱстин койлордыҥ баштары, карын-ичегези бӱркеген эди. Кижиниҥ куйка бажы јимиреер јурук ол. Мал шылтагы јогынаҥ коркышту кӧп сойылганын ла ары-бери тегинге ле садылганын сананарга база эби јок болуп јат. Тӱкти дезе албай да турган болгон. Олор складтарда прессте арай ла јыдыбай јадатан. Карын Александр Кулаков Кыдат јаар јол табып, аргадады не.

—Баштапкы ӧйлӧрдӧ кӱчке ле келишкен болбой?
—Башка-башка улус бириккенде, кандый болотон эди. Аайлашпастар чыга ла бербей база. Кажызы ла таҥынаҥ башка карманду турганда. Сениҥ малыҥ кӧп, сен кӧп иште, менийи ас, мен ас иштеерим деген оҥдошпостор болгон ло эмей. Оныҥ бажында кичинек ээлемдер јаан удабай јайрадылган. Эмди чынынча айтса, кажы ла биле таҥынаҥ бойыныҥ алдында иштеп јат. Фермерлерге мынайда иштеерге эптӱ. Меге ле јарап јат. Кемге де јарбыныш, кемге де адааркаш, кемге де кӱйӱниш јок. Jаҥыс ла иште. Jе фермерлердиҥ озогы јаҥла кобылар сайын бир кижидеҥ чачыҥы барганы байа бир ээзи јок арткан малга тӱҥей айалгалар тӧзӧйт. Бирлик тил јок. ²скӱрип алган малыҥды јакшы баага садып, оноҥ кирелте иштеп алатаны ол — темей санаа. Бисте кажы ла кижи эбин таҥынаҥ башка бойы бедиреп табат. Государство јурт јаткандардыҥ мал-ажын тыҥ ла керексибей јат. Эдисти кӧп лӧ сабазында таҥынаҥ улуска јеҥил баала садып јадырыс. Бисти карын Казахстанныҥ аргачылары аргадап јат. Олор этти јакшы баага алгылайт. Анчада ла јылкы малдыҥ эдин.

Мал сойотон јерлер бастыра јабылган. Туйактуныҥ эткомбинадын јакшы иштеп јат деп айдар керек. Ӧткӧн јылда фермерлер малдыҥ эдин бу эткомбинатка табыштырган. Баалары да јакшы болгон. Коммерсанттар мынча киреге качан да албас. Jе бистиҥ санаабысла, малыстыҥ эди, бӱдӱрип јаткан ижиске кӧрӧ, јеҥил баага барып јат. Бӱгӱнги рынокты «коммерсант» деген баалар ээлеп алган. Олордыҥ тургузып турган бааларыныҥ кеми башка-башка. Рынок рынок ло, је улус булгалып калган. Мында база ла текши тил јок.

—Ӧмӧликте канча кижи иштеп јат?
—Бойыстыҥ ла билебисле тырмактанып, иштеп јадырыс. Jаан болушты эш-нӧкӧрим, Лариса Якомаевна, јетирет. Бис экӱ туку 1980 јылда алышканыс. 6 бала азырап чыдаттыс. Балдар јаанаган. Кактанчы уул 11-чи класста ӱренет. Оны анаҥ ары ӱредӱге ийерге турус. Амыраар кӱндерде балдар келип болужат. Темирге бойым ла отурып турум. Техникала таҥынаҥ башка иштеер улус биске база керектӱ. Уулдарды ого араайынаҥ темиктирип јадырым. Баркабыс Горно-Алтайскта јурхозколледжте агрономияныҥ бӧлӱгинде ӱренет. Оны јакшы билгирлер аларга чырмай, кийнинде биске јаан болушчы болорыҥ деп јакып, айдып турубыс. Уйларды саап, аарчы-курутты, талкан-чегенди балдарга ла болуп эдедис. Олор курутты јай ӧйинде коркышту јиир улус ине. Алтыгы Талду деп ӧзӧктӧ јадып, иштеп јадырыс. ²мӧлик, биле керегинде база нени айдар, таҥынаҥ бойлорыс ла кӱч јеткенче иштеп турус.

—Малдыҥ тын тоозы кӧп пӧ, техникадаҥ не бар?
—Бозуларыла кожо 100 кире уй тудуп јадырыс. 100-ке јуук јылкы мал бар. Койлордыҥ тоозы — 200. Беш јыл мынаҥ кайра башкаруныҥ болужыла лизингке МТЗ-82 таҥмалу јаҥы трактор алганыс. Бойы кӱрек-айруушту, КУН-ду. Эмди иш чик јок јеҥилген. Алдында бойымда КУН јок эски трактор болгон. Оныҥ учун кӧп саба ишти эки колдыҥ кӱчиле бӱдӱрерге келишкен эди. Эмди колло кӧп неме этпей де турус. Ончозына јуугын тракторло бӱдӱредис.
Jурт јердиҥ фермерлеринде эмдиги ӧйдӧ јаҥы трактор садып алар аргалар јокко јуук ине. Туку миллионноҥ ажыра салковой акчаны тургуза ла табары биске сӱрекей кӱч. Лизингле дезе беш јылга бӧлӱктеп јандырар арга бар. Jарамыкту айалгалар тӧзӧгӧнине республиканыҥ башкарузына јаан быйанысты айдадыс. Эмди јаҥы трактор учун ай сайын 120 муҥнаҥ тӧлӧп јадырыс. Биске бу сӱрекей эптӱ арга.

—Малдыҥ угы јанынаҥ нени айдарыгар?
—Бу јанынаҥ аймактыҥ племстанциязын јакшы иштеп јат деп айдар керек. Олордоҥ арендага укту кучалар алып јадырыс. Племстанцияда бука да бар. Бука учун 21 муҥ салковойды тӧлӧп турус. Кучаныҥ баазы 2 муҥ салковой. Бистиҥ койлорыска 3-4-лӧ куча једип калат. Буканыҥ угы билдирлӱ. Кучалардыйы эмеш коомой деп кӧрӱнет. Тӱги јука, сӧӧк-тайагы кичинек. Бистиҥ јерде тӱктеҥир ле сӧӧк-тайагы јоон мал тутканы јакшы.
Ай-кӱннеҥ, азыралдаҥ кӧп неме камаанду. Былтыр эмеш кӱйдӱрип ийген. Jаашту јерлерде улус тӱжӱмди јакшы алган. Бис, кӱнет јерде кыралу улус, куруга јуук отурып калганыс. Ӧлӧҥ ас болгон. Былтыр 2-3 ле рулон эдилген. Кыштап чыгарга ас ла салза 400 рулон керек. Карын кар ас јааган. Jылкы мал эмди кулундап јат. Меес јаар чыгып, тоҥдокто тайкылгылайт. Аркалар дезе тоҥ.

—Юрий Байрамович, элбеде ле јаанада ӧзӧргӧ нени эдер керек?
—Бу сурак малдыҥ турган јеринеҥ, аш салган кыралардаҥ чике камаанду деп бодойдым. Бистиҥ кыраларыстыҥ кеми тыҥ ла јаан эмес. Онызы байа бир пай алган улустыҥ тоозыла кӧнӱ колбулу. Биске 7 ле кижиниҥ јери келишкен. Кыраларыстыҥ кеми 20 ле гектар. Ончозына ла зеленка отургызып јадырыс. Бензинниҥ, солярканыҥ, сӱркӱштиҥ баалары база јеҥил эмес. Бӱгӱнги кӱнде солярканыҥ бир литриниҥ баазы 41 салковой. Ол арай ла кӧп. Jаскы иштерди бӱдӱрерге, ээлемге 41 тонна солярка, 7 тонна аш керек. Чотонып кӧрӱгер, аш ӱрендеерге, ас ла салза 100 муҥ салковой акча керек болуп јат. Jаскыда кой-мал тӧрӧп турган ӧйдӧ фермерлер анча кире акчаны кайдаҥ алар?

Кӱскиде мал-ашты садып, оныҥ акчазын бир эмештеҥ бала-баркага ӱлештирип, курсак-тамакка ла тузаланып турганчаҥ, ого ӧй болуп калат. Мал-ашты фураж, сула, јарма јогынаҥ артырарга база јарабас. Удабас ла кыра ижи башталар. Ээлемде дезе артыкташкан ӱрен јок. Бистиҥ кыраларыстыҥ јери тапчы болгоныныҥ ӱстине олор чала кӱнет јерде. Эмеш ле кӱйгек јыл болзо, тӱжӱм коомой бӱдӱп јат. Сууныҥ јанында байа бир чыкту јер болгон болзо, куучын чек ӧскӧ болор эди.

Бу, Алтыгы Талду ӧзӧктӧ, алдында ӧйдӧ аҥ-куш кӧп болгон. Эмди јаан карла колбой бо кандый, айса база та недеҥ улам улус тыҥ ла аҥдабай јат. Арка-тууда аҥ-куш база астаган. Jурттыҥ туку ары учында турган Божулан деп ӧзӧк дезе бистиҥ тынысты алган јер эмей. Jааштыҥ јолында турган кыралардыҥ кара тобырагы торт буркурап јадатан јокпо. Колхоз то ӧйинде, ӧскӧ дӧ јылдарда анда тӱжӱм сӱрекей јакшы бӱдетен. А јурттыҥ бери јанындагы кыралар салкынду јерде туруп јат. Тобырагы сары. Ого јетирезине јакшы удобрение керек. Сурак ойто ло акчага тӱртӱлип јат. Техниканы иштедип, ӧтӧк тӧгӧйин дезеҥ, байа ла солярка керек. Jе эмештеҥ ӧтӧк јайып, арга јеткенче иштенип ле јадырыс.
Jайлубыс дезе туку Себиниҥ боочызыныҥ бажында. Оныҥ теҥериге сӱзӱлген айаҥдары јаан ла элбек. Айландыра таскылдар ине. Бу јерлерде ӧлӧҥ-чӧп тӧ, кузук та јакшы бӱдӱп јат. Кой-малды анда узун јайына јакшы тойындырып аладыс.

—Jурт јердиҥ ижи качан јеҥил болгон эди. Jе койдыҥ куйругын толгоорында не бар деп айдатан улус тӱҥей ле табылар деп сананып турум. Мындый учуралда слерге ачымчылу болбос по?
— Јок. Jерде та кемге де база иштеер керек ине. Туризмле бис уружып болбозыс. Jурт јердиҥ улузы айса ӧскӧ нени эдетен? Ада-ӧбӧкӧбистиҥ туку озодоҥ бери тудунганы бу ла јер болгон, бис, байла, олор ло чылап ок, база тӧрӧл јерисле аргаданып јадарыс. Бис јеристе ээ болуп артып, бу ла ижисти бӱдӱретен улус болбойыс. Мал-ашты ӧскӱреле, бала-баркага ла артыргызар деп сананып турум. Олор дезе бистиҥ јолысты анаҥ ары улалтар. Уулдарымды тракторго тегин јерге отургыспай турган болбойым. Оныҥ учун койдыҥ куйругын толгойтоны дегени ары ла токтоп калзын. Мен керектиҥ ӧскӧ јандары керегинде айдарга турум.

Россияда нефть те, газ та јеткилинче бар деп бодоп јӱредим. Ас болзо, олор туура јерлердӧӧн садылбас эмей. А бисте баа деп немени кӧрӱгер. 2000 јылдардыҥ бажында јурт ээлемге сӱрекей кӧп јеҥилтелер эдилген эди. Ол тушта солярканыҥ баазы 30 салковойдоҥ болордо, биске оны 26-даҥ садып туратандар. Ол фермерлерге сӱрекей јакшы болуш болгон. Субсидиялар база јакшы тӧлӧлӧгӧн. Анчада ла М. И. Лапшинниҥ ӧйинде. А эмди ондый јеҥилтелер чек астаган, алып турган астам, чынынча айтса, јокко јуук. Фермерлердиҥ тӧлӱлер тӧлӧп турганы дезе чик јок кӧп.

Jаҥыс Пенсионный фондко јылдыҥ сайын 28 муҥ салковойдоҥ кӧчӱрерге келижип јат. Каландар, ал-камык справкалар кайда? Фермерлер мал-аштыҥ ветобработказы учун база тӧлӧп јадылар. Кезикте сананып отурзаҥ, мал-ашта иштегендер, чындап та, байа ээзи јок ӱӱрлӱ малга тӱҥей. Государствоныҥ бары-јогы билдирбей јат. Бааларды колго эмеш те болзо, тудар керек не. Мында ойто ло ӱрен-аштыҥ сурагы чыга конот. Jербойыныҥ јурт ээлем аайынча комитеттеринде ӱрен-ашла иштеп турган специалисттер болор керек. Ол улус фермерлерге бот мындый јерде чыҥдыйы јакшы аш бар деп, таҥ эртедеҥ айдып беретен болзо. Ол тушта кажы ла кижи ӱрен бедиреп, ӧйин калас јылыйтпас эди. Фермерлер дезе аштыҥ чыҥдыйын, оныҥ јараар ла јарабазын јаҥыс јербойыныҥ айалгаларында отургызып кӧрӧлӧ, билип јадылар. Оҥдой аймактыҥ јурт ээлем аайынча бӧлӱги фермерлерге јетирезине болуш эдип турганы база тыҥ ла билдирбей јат.

Проценти ас кредиттер бар. Оогош ээлемдерге оны бербей јат. Jуртхозбанкка барзаҥ, јаҥыс јаан хозяйстволорго берип јадыс дежер. Jаан проценттӱ кредитти алала, оны ойто неле јандырар? Бир 5-6 јыл кайра јакшы боло берген болгон. Улус та јеҥил тынган. Бу инфляцияла кожо баалар ойто кӧдӱрилди. Кезик фермерлер кӱчсинип, хозястволорын јабарга, јоголторго јат.

Jе јурт јерде јадын-јӱрӱм, алдындагызына кӧрӧ, билдирлӱ кубулган. Эмди улусты озодо чылап, айдап иштедери токтогон. Бойым темирле уружарга јакшызынар кижи эдим. Кезикте нени-нени табып, эдип ле ийедим. Jарым јолдо токтобой, карыганча ла јетире иштеер деп сананып турум.

Куучын-эрмекти П. КАБАР ӧткӱрген