Алтайдын Чолмоны

Кызыл Аркыттыҥ кызы

08.05.2018

Тергеебистиҥ тӧс калазында јадып турган иштиҥ ле јууныҥ ветераны Тургунай (Клара) Тобоева кӱӱк айдыҥ 3-чи кӱнинде 90 јажын темдектеген. Бу ӧрӧкӧнниҥ бала тужы Ада-Тӧрӧли учун Улу јууныҥ јылдарына келишкен. Чындап, ол «Кызыл Аркыттыҥ кызы» деген бичиктиҥ авторы. Анда ол бойыныҥ јӱрӱмин бичиген. Бу јаан јашту ӧрӧкӧн узак јылдардыҥ туркунына «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ чындык кычыраачызы болуп јат.

Т. А. Тобоеваныҥ чыккан јери Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Тӱҥӱр јурты. Адазы сойоҥ сӧӧктӱ Аткыр, энези сары алмат сӧӧктӱ Софья деген улус болгон. Адазы јууда божогон. Тургунай Антоновнаныҥ энези јаштаҥ ала Ӱкекте кой-мал кабырган. Кийнинде ого болушчы эттире Jеерен (Данил Енчинович Чичинов) деп кижини ийгендер. Ол байдыҥ уулы деп, айдуда да болгон. Будынаҥ аксак кижи. Jиит тужында јыгылала, јалмажын агашка бастырткан. Jуу башталарда, айдуда болгондордоҥ эмеш оҥду улусты јууга аткаргандар. Jеерен јуудаҥ јанып келерде, малга кижи табылды дежип, оны Тургунайдыҥ энезине Ӱкек јаар болушчы эдип ийгендер. Кийнинде Софья ла Jеерен биригип алган. Jе гран-кыйу јерде айдуда болгон кижи болбос учурлу дежип, оны Оҥдой аймактӧӧн аткаргандар. Тургунай Антоновна ӧй адазы керегинде «кӧп сӧс айтпас, сӱрекей аҥчы, јакшы кижи болгон» — деп айдат.

Тургунайдыҥ јӱрӱминде чилеп, калыгыстыҥ тӱӱкизинде кандый ла ӧйлӧр болгон. Коркышту 30-чы јылдарды алза, кӱйӱнчек, ӧштӧҥкӧй улус эҥ артык эрлерди коптоп, айдуга аткарган. Кӧп улус актуга ла айдаткан. Ол јылдарда, керек дезе, бала-барканы да килебегендер. Коркышту ол ӧйлӧр Тургунай да ӧрӧкӧнниҥ ӧзӧк-буурына јазылбас сыс артырган. Ол мынайда эске алынган эди: «Мен улусты айдаганын кӧргӧм. Малды сойоло, эдин болчокко кайнадып, јолдыҥ эки јанына салып койор. Байа барып јаткан улус оноҥ алзын деп. Олор бала-барказын кучактанган, тал-табышту, ый-сыгытту баргылап јадар. Jаҥыс бистиҥ уйадаҥ јети кижини Кызыл-Ӧзӧктӧ адып салган деп кийнинде билип турбай».

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган јылды ӧрӧкӧн мынайда эске алынган: «1941 јыл, јуу башталып калган. Бастыра эр улусты ла аттарды јууга апарган. Иштеер улус бар эмес. Бисти, он бир баланы, школдоҥ алала, апарып иштеткен. Jаан улусла теҥ-тай, јайы-кыжы амыр јок иштегенис. Ӧлӧҥ чабарыс, јер кыралаарыс. Бир кичинек јерге аш ӱрендегем, ажым тӱжӱмдӱ чыккан. Оныҥ кийнинеҥ колы јеҥил деп, мени аш ӱрендедер. Бойым кыралаарын, обоо саларын сӱӱйтем. Кой до кабырган ӧйлӧр болгон. Кой кабырзаҥ, сеге бир јаш бала эмезе карган кижи кожуп беретен. Мен карган эјемле кожо кой кабыргам. Ол тушта бӧрӱниҥ кӧбизи! Ӱӱр койды тӱни-тӱжи айланып, базар керек. Баспазаҥ, бӧрӱлер чӱрче ле тудуп ийер. Ок бар эмес, адамныҥ мылтыгын куру ок-тарыла октоп адатам. Бӧрӱниҥ ӱстине кыйгы-кышкыла барзаҥ, коркыбас, кӧрӱп турар. Койлорды олордыҥ азу тиштеринеҥ корып аларга кичеенетенис.

Курсак јок, ончозын фронтко ло деер. Камык план бӱдӱрер керек. Займ деген неме бар, оны тӧлӧӧр керек…
База бир ачу неме – ол бистиҥ, јуу ӧйиниҥ балдарыныҥ ӱренип албаганы. Ӱреткен болзо, шыралай-боролой тӱҥей ле ӱренип алар эдис.
Биске кӱч, је фронтто улуска оноҥ кӱч деп сананып ийзе, ийде-кӱч та кайдаҥ да кожулып келетен».
Ач-торо јылдарда Тургунай, ол ӧйдиҥ балдары чылап, Алтайыныҥ ӧлӧҥ-чӧбин, маҥырын, саста ӧскӧн кӧгӧзинниҥ тазылын казып јип аргаданган. Ол јаш тушта:

Толонолу Алтайды
Тозо баскан таманыс.
Торо, јаман јаш тушта
Тожыла јиген Алтайыс.

Карганалу тайгазын
Катай баскан Алтайыс.
Каралу-јаман јаҥ тушта
Кандыгын јиген Алтайыс
– деп кожоҥдогонын эске алат.

«Jууныҥ јылдарында ӧлӧҥ чабар тушта, бис ӧлӧҥди немец эдип аларыс. Немецтиҥ бажын кезе чаап јадыбыс дежип, комургайды чалгыла маказырап кезе чабатаныс» — деп, ӧрӧкӧн база айткан.
Тургунай Антоновна недеҥ де айабайтан. Керек дезе атка јаба бууланып, аҥданып јаткан је ле деген сууларды кечетен. «Кызыл Аркыттыҥ кызы» деп бичикте ол керегинде сӱрекей јакшы бичилген.

Ӧрӧкӧнниҥ эске алыныштарынаҥ јилбилӱ болгодый база бир неме — ол јууга апарган аттардыҥ кайра јанганы.
«Бир канча ӧй ӧткӧн соҥында, эҥирде уй саап јатканыс. Бистиҥ колхоз Эјим деп јерде турган. Кӧрзӧӧс, бир сары јама-ан тай келди, таакылу. Окыранып ла турар. Энем оны туура барзын деп ӱркӱдип ле туру. Jе ол ойто ло окыранып јат. Оноҥ ло лаптап кӧргӧн болзо, јууга апарган аттардыҥ бирӱзи. Байа ат бажын энемниҥ ийинине салып алган турган. Jууктай базып кӧрзӧм, аттыҥ кӧзинеҥ јаан јаштар тоолонып, тӧмӧн агып туру. Энем база ыйлайт. Олорго јаанам кожулган. Кандый санаалу мал» — деп, Тургунай ӧрӧкӧн куучындайт. Ол оныҥ ла кийнинеҥ бу јажына јетире јылкыныҥ эдин јибей јат.

Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу божогоны керегинде јетирӱни канайда укканын Тургунай Антоновна база јакшы эске алынат. Оныҥ айтканыла, ол кӱн иштейле, эје-јестезиниҥ айлында чай ичип отургандар. Кенейте ийт ӱрӱп баштаарда, чыгала кӧрзӧ, аттыҥ ӱстинде бир кижи атпаҥдаган-салбаҥдаган келип јаткан. Бистиҥ балдар кӧндӱре чабар, бу кандый кижи болды деп ајыктап турганча, байа бала јууктап келеле, «јуу божогон, јуу божогон!» — деп кыйгырган эмтир. Jестези байа баланы чайладып, Тургунайла кожо барып, улуска јуу божогоны керегинде јарлазын деген. Анайып, ол экӱ сакылталу ла сӱӱнчилӱ табышты јурттагы улуска јетирген.

Jууныҥ кийнинде де јылдарда Тургунай Антоновна башка-башка иштерде иштеген. Билелӱ болуп, алты бала азырап чыдаткан. Олордыҥ ӱчӱзи јеткердеҥ улам божогон.

Мергендӱ ижи учун ӧрӧкӧн кӧп тоолу кайралдарла кайралдаткан. От-калапту јууныҥ јылдарында Улу Jеҥӱни јууктадарында тылда амыры јок иштегендердиҥ ӱлӱзи сӱрекей јаан. Андый улустыҥ бирӱзи Тургунай Тобоева.

К. ЯШЕВ