Мениҥ адам

08.05.2018

Василий Маморович Казаков 1908 јылда јокту крестьян биледе чыккан. Угы-тӧзи аайынча ол јалаҥ сӧӧктӱ алтай кижи. Ада-энези ак-јарыктаҥ эрте јӱре берерде, оны Павел аказыла кожо адазы јанынаҥ таадазы чыдаткан. Олор Майма аймакта Кызыл-²зӧк јурттаҥ ыраак эмес јурттардыҥ бирӱзинде јаткан.

Бу јуртта орус ла алтай улус јаткан. Адам алтай да, орус та тилди билер болгон. Анайда ок ол јилбиркек бала болгоныла, јакшы чоттоп билериле аҥыланган. Церковно-приходской школдо ӱренип тура, грамматикага ла арифметикага ӱренген болгон.

Айылынаҥ кала јаар јаантайын качып јӱре беретен, магазиндердиҥ јанында узакка туруп, садучылардыҥ ижин кӧрӧтӧн. Улус ого ајаарып, Алтайсадуныҥ бакалейный бӧлӱгинде 4-чи таҥмалу магазинниҥ садучызыныҥ ӱренчиги эдип алгандар. Jакшы ижи учун јаҥыс катап эмес темдектеткен.

1938 јылда ВКП(б) партияга кирген, бу ла јыл адам Чой аймактаҥ комдош сӧӧктӱ јаражай Федосья Ивановна Ебечековала кожо айыл-јурт тӧзӧгӧн. 1938 јылда олордо Павел деп уул, 1939 јылда Тамара (мен) чыккан. 1939 јылда адамды партияныҥ кычыртузыла Улаган аймак јаар садуныҥ кооперациязын тӧзӧӧр ишти аайлаштыра баштазын деп аткарган. Билезиле ол мында 1942 јылга јетире јаткан.

1941 јылда фашисттер бистиҥ Тӧрӧлиске табарарда, Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу башталган. Эр улус фронтко атанган, адамды черӱге албагандар — иштезин деп сурагандар:« Слер мында керектӱ» дешкен. Оноҥ аймакта јаткан билелерге похоронкалар келип баштаган. Адам јуу-согуштаҥ тууразында артарга кӱӱнзебей, фронт барарга албаданган. 1942 јылда оны черӱге тегин черӱчил эдип алгандар. Ол эҥ ле канду јуу-согуштар ӧдӱп турган јерге учураган — Сталинградтагы јуу-согуштарга. Черӱниҥ генералы В. И. Чуйков солдаттарга баштанып, 62-чи черӱниҥ кажы ла јуучылы Сталинград каланы корыырында таш куйактый болор учурлу деген. Оныҥ черӱзи ӧштӱни Волга сууныҥ ол јанындӧӧн ӧткӱрбеген.
Сталинград учун канду јуу-согуштар 1942 јылдыҥ јаан изӱ айынаҥ ала 1943 јылдыҥ кочкор айына јетире ӧйдиҥ туркунына тӱни-тӱжи ӧткӧн. Бу канду јуу-согуштардыҥ бирӱзинде мениҥ адам, алтай албатыныҥ уулы, фронтко Улаган аймактаҥ атанган Василий Маморович јеҥ јастанып јыгылган.

Бу јуу-согушта кӧп тоолу јуучылдардыҥ ат-нерелӱ керектери анайып ла текшилей јарлу эмес болуп артып калган. Олор бастыразы бистиҥ албатыны, Тӧрӧлисти корулаган. Мениҥ де адам ат-нерезин кӧргӱзип, јеҥ јастанганына бир де алаҥзыбайдым. Ол Тӧрӧли, ӱйи ле балдары керегинде сананган болгон. Сталинградтыҥ коручылдарына ӱргӱлјик эзем.
2008 јылда мен Сталинград кала-геройго барып јӱргем, оныҥ оромдорыла базып, Волга сууныҥ јарадында тургам. Ол тушта кӧзимниҥ јаштары агып јӱргем. Мамаев курганда каланыҥ коручылдарыныҥ ады-јолдоры бичилген монумент тургузылган. Монументтеҥ адамныҥ ады-јолын кӧзимниҥ јажы агып туруп бедирегем, је таап болбогом. Анда болгон дежурный офицердиҥ мени токынадып айтканыла, кала-герой јаанада јылдыҥ ла тудулып јат. Ол тудум иштер ӧткӱрер тушта јуу-согуштардыҥ туружаачыларыныҥ ады-јолдоры бичилген медальондор, гильзалар табылат. Слердиҥ де адагардыҥ ады-јолы бичилген андый неме табылар деген. Онызын кӧрӧргӧ, кудай меге кӧп јаш јажаарын беретен болзо…

Мен Тӧрӧл-энениҥ монументиниҥ јанында узак болгом. Качан јуу-чактыҥ геройлорына учурлалган аллеяла барарга јадарымда, монументтиҥ ле јанында Туулу Алтайдыҥ уулы И. З. Шуклинниҥ ады-јолы бичилген таш кереес јатканын сӱӱнип кӧргӧм. Геройлорго ӱргӱлјик мак ла эзем.

Улаган аймактыҥ јуу-чактыҥ туружаачыларына учурлалган мемориалында мениҥ де адамныҥ ады-јолы бичилген. Оныҥ ады-јолы ундылбаганыла мен оморкоп јӱредим. Ол јӱрӱмин Тӧрӧли, бистиҥ Россия учун берген. Ол јеҥ јастанган — балдары ла баркалары амыр-энчӱде јадып, Туулу Алтай ла бӱткӱл Россия чечектеп ӧзӧрине иштеп јӱрзин деп.
Мениҥ адамныҥ ады-јолы Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачыларына учурлай П. И. Чепкинниҥ башкартузыла чыгарылган Эземниҥ бичигинде база бичилген. Бу кижиге ле ол бичикти чыгарарында турушкан улуска јаан быйан. Адамныҥ ады-јолын бала-баркамга бистиҥ каладагы — Горно-Алтайсктагы мемориалда база кӧргӱзип јӱредим. Олор бойыныҥ таадазы Василий Маморович Казаковты качан да ундыбас ла оныла оморкоп јӱрер учурлу.

Т. КАЗАКОВА-БОЛТОШЕВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина