Тӱӱкини кубулта бичиири берилбес

08.05.2018

Экинчи телекейлик јуу ӧдӱп турарда, ӧлӱмниҥ Собибор деген лагери Польшаныҥ тӱштӱк-кӱнчыгыш јанында 1942 јылдыҥ јазынаҥ ала 1943 јылдыҥ ӱлӱрген айына јетире ӧйдиҥ туркунына болгон. Фашисттер 1,5 јылдыҥ туркунына бу лагерьде еврей укту 250 муҥ кижини ӧлтӱрген.

Кызыл черӱниҥ лейтенанты Александр Печерский ӧштӱге олјолодордо, оны бу лагерьге экелген болгон. 1943 јылдыҥ ӱлӱрген айында А. Печерскийдиҥ башкартузыла бу лагерьде тӱймеен башталган. 12 эсэсовецти ӧлтӱреле, олјодо болгон 300 кижи бу лагерьдеҥ качып чыккан. Ӧлӱмниҥ лагеринеҥ јайымга уштылып чыккан ол улустаҥ јууныҥ учында 50 ле кире кижи эзен-амыр арткан болгон. Собибордо болгон тӱймеен — тӱӱкиде ӧлӱмниҥ лагеринде једимдӱ ӧткӧн сок јаҥыс тӱймеен болуп јат.

Кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде орооныс кижиликтиҥ тӱӱкизинде эҥ канду Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу тӱгенгениниҥ 73 јылдыгын темдектеп јат. Алтай Республиканыҥ государственный јасакчы органынаҥ Федерация Совединиҥ турчызына тудулган Татьяна Гигель «Собибор» фильм экранда текшилей кӧргӱзерине чыгарылып јатканына учурлалган телекӱрде турушкан. Оны Федерация Совединиҥ председатели Валентина Матвиенко ло Израиль ороонныҥ Кнессединиҥ председатели Юлий Йоэль Эдельштейн ӧткӱрген.

Сенатордыҥ айтканыла, Федерация Совединиҥ телеканалыныҥ студиязында 70-неҥ кӧп кижи јуулган болгон. Телекӱрдиҥ туружаачыларына уткуулду сӧзиле Израильдиҥ Россияда элчизи Гарри Корен ле Россия Федерацияныҥ Израильде элчизи Александр Шеин баштанган. Студияда јуулгандардыҥ тоозында сенаторлор, Российский Еврейский Конгресстеҥ (РЕК) кычырылган улус, фильмди тургузаачылар, Печерскийдиҥ фондыныҥ чыгартулу улузы, тӱӱкичилер, концлагерьлердиҥ ветеран-узниктери, килемјилик ле мӱргӱӱл организациялардыҥ улузы болгон.

Израильдиҥ Кнессединеҥ 200 кире кижи турушкан. Сенатордыҥ айтканыла, совет офицер Александр Печерскийге учурлалган фильм ол тӱӱкилик учуралды чындык кӧргӱскен. Кӧрӧӧчилерге оны кӧрӧри јеҥил эмес, нениҥ учун дезе фильм лагерьдеги улустыҥ сӱрекей кӱч ле базынтык јӱрӱмин, айалгазын чындык кӧргӱзип јат. Кӧрӧӧчи фильмди јӱк экраннаҥ кӧрӱп турган болзо, лагерьде болгон улус ол шыраны бойлоры ӧдӱп чыккан. Фильмде кӧргӱскени тӱӱкилик чындык болуп јат ла ол јаан таскамал учурлу.

Биске, амыр-энчӱде ороондо ӧзӱп чыдагандарга, фашисттер Европаныҥ еврей укту улузын јоголторго, мындый лагерь тӧзӧгӧни керегинде сананарга, бу керекти оҥдоорго сӱрекей кӱч — бӱткӱл албатыны нениҥ учун ла мындый эп-сӱмеле јоголторго турганы керегинде сананарга да коркышту. Бойыныҥ ӧйинде тӧрӧл совет јуучыл историографияда бу учуралга јаан ајару этпеген болгон. Чынынча айтса, азыйда улус олордыҥ тӧрӧӧндӧринеҥ кем де олјодо болгоны эмезе концлагерьдиҥ кыйын-шыразын ӧдӱп чыкканы керегинде куучындабайтан. «Собибор» фильм андый оҥдомол јастыра болгонын керелейт. Лагерьлердиҥ кыйын-шыразын ӧдӱп чыгарга, олјодо болгон улуска, јууныҥ јалаҥдарында јуулажып турган улус ла чылап, база бек кылык-јаҥду, турумкай кӱӱн-санаалу болор керек болгон ине. Кандый да айалгада улус кижи болгон адын јылыйтпас, нӧкӧрлӧрин јӧмӧӧр учурлу деген оҥдомол фильмде чокым ууламјыла кӧргӱзилет.

Александр Печерскийге улусты тӱймеенге кӧдӱрер ле олорды јайымга чыгарар ийде-кӱч јеткен. Бу лагерь агаш аразында турган, оны эсэсовецтер ле коллаборационист биригӱлердиҥ туружаачылары каруулдаган болгон. Татьяна Гигельдиҥ айтканыла, коллаборационисттер де бойыныҥ калју кылык-јаҥыла, эсэсовецтердеҥ бир де аҥыланбаган болуптыр.

Бу лагерьдеҥ улус качып чыгары јанынаҥ оноҥ озо бир канча ченежӱлер болгон болуптыр. Jе олордыҥ бирӱзи де једимдӱ ӧтпӧгӧн. 1943 јылдыҥ сыгын айыныҥ 23-чи кӱнинде бу лагерьдӧӧн олјолоткон бир бӧлӱк совет јуучылдарды-еврейлерди экелген болгон. Ол тоодо Александр Печерскийди. 600 кижиниҥ 520-зин фашисттер ол ло тарыйын ӧлтӱрип салгандар, 80 кижини хозиштерге артырып салгандар — бу улустыҥ тоозында Печерский болгон. Оныҥ најызы сен столяр деп айт деген.

Айалганы шиҥдеп кӧрӧлӧ, лейтенант Печерский јаҥыстаҥ качып чыгарынаҥ мойноор, оныҥ ордына тӱймеен кӧдӱрер керек деп шӱӱлте айткан. Бастыра улус качып барар учурлу деп јартаган, нениҥ учун дезе качпай, лагерьде артып калгандарды фашисттер соҥында тӱҥей ле ӧлтӱрип салар.

Печерский Собибордо ӱч ле неделе болгон. Jе оныҥ бек кылык-јаҥы, турумкайы олјодо болгон улусты кандый бир керек-јакаруны чокым бӱдӱрер аргалу отряд эдип бириктирерине экелген. Лагерьде болгон 550 узниктиҥ јӱк ле 130-зы тӱймеенде турушпаган. 80 кижи лагерьдеҥ качып чыгар тушта ӧлтӱрткен. Jайымга 300-теҥ кӧп кижи качып барган.
Jайымга уштылып чыккандарды фашисттер истеери, сӱрӱжери эки неделеге улалган. Гитлеровецтер бу «аҥдашта» 170 кире кижини табала, ӧлтӱрип салгандар. Jайымга чыккандардыҥ кӧбизи лейтенант Печерскийле кожо барган. Совет офицер биске Польшаныҥ јеринеҥ ырап, Буг јаар, Белоруссиядӧӧн барар эмезе Польшаныҥ јеринде јажынар керек деп айткан болгон. Печерскийле кожо баргандардыҥ (кӧбизи совет военнопленныйлар) кӧбизи тирӱ арткан. Польшада арткандардыҥ кӧбизи — фашисттерге ӧлтӱрткен.

Татьяна Гигельдиҥ шӱӱлтезиле, «Собибордый» фильмдер бистиҥ алдыска чокым јартамал эдет: ӧлӱмниҥ лагерьлеринде де улуска, кандый да јаан кыйын-шыра болзо, ого удурлажар, тартыжар керек. Бӱгӱн бис прибалтийский ороондордо, Украинада, Австрияда национализм ле фашизм бажын кӧдӱрип турганын кӧрӧдис. Шак ла олорло турумкай тартыжар, олорго јол бербес керек. Андый тартыжу чындыкка тӧзӧлгӧлӧнӧр учурлу. Бис концлагерьлердиҥ узниктерин кӧрбӧгӧн, олорло тушташпаган јаш ӱйеге чындыкты јетирер, керектиҥ аайын јартаар учурлу. Ол чындык јаҥыс ла тӱӱкиниҥ бичиктеринде ле учебниктеринде эмес, је анайда ок фильмдерде база болор керек.

«Бу учуралда Федерация Совединиҥ јааны Валентина Матвиенконыҥ Россияныҥ ла Израильдиҥ парламентарийлеринеҥ, ӧскӧ ороондордыҥ јасакчыларынаҥ, анайда ок албатылар ортодогы организациялардыҥ чыгартулу улузынаҥ нацизмге ле фашизмге удура тартышкандарга учурлалган кереестердиҥ Текшителекейлик реестрин тӧзӧӧри јанынаҥ баштаҥкайлу группа тӧзӧӧр керек деп айткан шӱӱлтези бӱгӱнги ӧйдиҥ некелтелерине сӱрекей келижет. Анайда ок ол тӱӱкиниҥ фальсификациязыла колбулу учуралдар јанынаҥ мониторинг ӧткӱрери аайынча ӧмӧ-јӧмӧ иштеер камыс тӧзӧӧр, бу ишке башка-башка ороондордыҥ парламентарийлерин, граждан обществоныҥ ла јондык организациялардыҥ чыгартулу улузын тартып алар керек деген шӱӱлте база эткен» — деп, парламентарий темдектеген.

Сенатордыҥ щӱӱлтезиле, «Собибор» фильмниҥ база бир јаан учуры — ак-чек улусты, анчада ла јашӧскӱримди тӱӱкиниҥ фальсификациязыла тартыжарына бириктирерине камаанын јетирер. ²лӱмниҥ лагерине бойыныҥ кӱӱниле эмес кирген улус «албатыныҥ ӧштӱлери» эмес болгонын бастыра улус оҥдоп, билип јӱрер учурлу. Керек дезе јууныҥ кийнинде де ӧйдӧ ол улусты анайда адап туратан. Ол улус кандый бир шылтактаҥ улам бойын корулап албаган ла геноцидке алдырткан улус болуп јат. Бистиҥ текши амадубыс — тӱӱкиде мындый учурал база болбозы учун тартыжары.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина