Алтайдын Чолмоны

Алтай тилге ле литературага школдо ӱредериниҥ тӱӱкизинеҥ

11.05.2018

Алтай Республиканыҥ ӱредӱликтиҥ ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ӱредӱ берер институды быјыл тӧзӧлгӧнинеҥ ала 50 јылдыгын темдектейт.

Ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер институт 1968 јылда кичӱ изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде тӧзӧлгӧн. Оныҥ баштапкы директоры Павел Лукич Казанцев, ордынчызы Мария Алексеевна Барантаева (кийнинде директоры болгон) институттыҥ ижин эрчимдӱ башкаргандар.

Тӧзӧлгӧнинеҥ ле ала институт ӱредӱчилердиҥ узын, билгирин бийиктедерин тӧс ајаруда тудуп, курстар, билим-практикалык конференциялар, кӱрее куучындар ӧткӱрип, областьтыҥ школдорыныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген. Башкараачылардыҥ, методисттердиҥ, билимчилердиҥ, ӱредӱчилердиҥ ижи-тожы бек колбуда ӧткӧн. Бу улустыҥ албаты ӱредӱликте эрчимдӱ ижи-тожыныҥ, аайына чыккан сурактарыныҥ, элбек кӧрӱм-шӱӱлтезиниҥ тӧзӧлгӧзинде калыгыныҥ салымы ла алтай тилдиҥ ӧзӱми болгон.

Институтта алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ ижин национальный школдордыҥ кабинеди ууламјылаган. Бу кабинеттиҥ баштапкы заведующийи болуп Зоя Васильевна Карамаева (1968-1972 јылдарда), кийнинде узак ӧйлӧргӧ Мария Викторовна Опонгошева (1972-1982 јылдарда), Прасковья Ивановна Куденова (1986-1996 јылдарда) иштеген.

Бу ӧйлӧрдӧ алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери јозокту ижи учун «РСФСР-дыҥ школдорыныҥ нерелӱ ӱредӱчизи», «Старший учитель», «Учитель-методист» деген башка-башка кайралдарла кайралдаткан. Темдектезе, Ольга Ивановна Тезегеш, Николай Васильевич Тепуков, Край Адарович Бидинов ло оноҥ до ӧскӧлӧри. Алтай тилди ле литератураны школдо ӱредериниҥ сурактарын элбедип, бу ӱредӱчилер ченемел ижин ӱредӱ-методикалык пособиелерде бичип, кепке базып чыгарган.

Ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер институтта алтай национальный школдордыҥ сурактарыла башка-башка јылдарда Т. И. Анатпаева (Селекова), Е. А. Мегедекова, Ф. Т. Самыкова, А. Е. Бахтушкина, Н. В. Тепуков, Н. Б. Тайборина, Р. С. Кучинова иштегендер. Кийнинде јылдарда алтай тилдиҥ ле литератураныҥ методисттери болуп О. Д. Тарбанаева (1996-1998 јылдарда), К. П. Чербыкова (1998-2000 јылдарда), Т. К. Шутина (2000-2010 јылдарда) иштеген. Методисттер кажы ла ӱредӱчини билип, олор ижине каруулу болорына, оны ӧйдиҥ некелтелерине келиштирте тӧзӧӧрине јаан камаанын јетирген.

Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱ бичиктерине јаан ајару эдилип, институтта ӱредӱ бичиктер белетеп чыгарар кабинет ачылган. Мында узак јылдарга кабинеттиҥ заведующийи болуп Мария Михайловна Суразакова иштеген (1972-1984 јылдарда).

Бу кабинеттиҥ ишчилери авторлорло бек колбуда иштеп, билимчилер, ӱредӱчилер биригип, алтай тил ле литератураныҥ јаҥы кӧрӱмдӱ ӱредӱ бичиктерин тургузып, кепке базарына белетегендер. Jарлу авторлор Н. Н. Суразакова, З. С. Казагачева, А. Т. Тыбыкова, М. А. Барантаева ӧйдиҥ некелтелериле теҥ алтап, иштерин чыҥдый ла быжу бӱдӱрген. Бу јылдарда јаҥы авторлордыҥ тоозына Н. М. Киндикова, М. А. Демчинова, К. К. Пиянтинова, Е. А. Мегедекова, Н. Б. Тайборина кирген.

90-чы јылдарда алтай тил — экинчи эл-тергеелик тил болуп окылу темдектелип, оны школдо ло ӧскӧ тӧзӧмӧлдӧрдӧ, јӱрӱмде эрчимдӱ тузаланылары аайынча кӧп иш ӧткӱрилген. Школдо алтай тилди ле литератураны 10-11 класстарда ӱредери ле алтай тилле ӱренчиктер экзамендер табыштырары јӱрӱмге кийдирилген.

2012 јылдаҥ ала Алтай Республиканыҥ ӱредӱликтиҥ ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ӱредӱ берер институдында алтай тилге ле литературага ӱредериниҥ методиказыныҥ кафедразы иштейт. Кафедраныҥ тӧзӧлӧринде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Ю. В. Антарадоновтыҥ, институттыҥ ректоры болуп иштеген В. В. Модорованыҥ ӱлӱзи сӱрекей јаан.
Кафедраныҥ ижиниҥ ууламјыларыныҥ бирӱзи — ол тӧрӧл тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилериниҥ билгирин ле узын бийиктедери, тереҥжидери, ӱредӱ бичиктер ле ӱредӱ-методикалык пособиелер белетеп чыгарары ла ченелте-шиҥжӱ иштер ӧткӱрери.

2012-2017 јылдарда текши тооло алтай тилдиҥ ле литератураныҥ, Туулу Алтайдыҥ тӱӱкизин ӱренер 150-неҥ ажыра ӱредӱ бичиктер, хрестоматиялар, программалар, ӱредӱ-методикалык бичиктер кепке базылып чыккан.
Эмдиги ӧйдӧ ӱредӱликте болуп турган јаҥыртуларла колбой, ӱредӱ бичиктердиҥ оҥдайы солынып, текши ӱредӱниҥ Федерал эл-тергеелик ӱредӱ стандартына, Россияныҥ гражданининиҥ кӧгӱс-кӧрӱмин тыҥыдып ӧскӱрери ле таскамал берериниҥ Концепциязына, тӧс текши ӱредӱниҥ программаларына тайанып тургузылат.

«Алтай тил», «Литературалык кычырыш», «Алтай литература» (1-4, 5-9 класстарга) ӱредӱ бичиктер ле хрестоматиялар белетелип, кепке базылган, олорго электрон бӱдӱмдӱ бичиктер тургузылган. Кажы ла ӱредӱ бичикке ӱредӱ-методикалык пособиелер, 1-4 класстарга «Алтай тилле» эки бӱдӱм иштеер тетрадьтар белетелгени — јаан једимдердиҥ бирӱзи.
1-4 класстардыҥ «Алтай тил», «Литературалык кычырыш» ӱредӱ бичиктери керектӱ шиҥжӱлерди једимдӱ ӧдӱп, ӱредӱ-методикалык бичиктердиҥ федерал тооломына 2016 јылда кийдирилген.
Алтай тилди билбес эмезе коомой билер балдарла ишти ӧткӱрери кафедраныҥ ижиниҥ база бир ууламјызы болуп, М. А. Барантаеваныҥ, Н. И. Когунбаеваныҥ тургускан программаларына, бичиктерине тайанып, эмдиги ӧйдиҥ некелтелериле, 2-4 класстарга «Алтай тил — Алтай Республиканыҥ эл-тергеелик тили» деп ӱредӱ пособиелер тургузылган, кепке базылып чыккан.

Алтай тилле, алтай литературала программалар (1-4, 5-9 класстарга) тӧс текши ӱредӱниҥ бодоштыра программаларыныҥ федерал реестрине 2017 јылда кийдирилген.
Институтта ӱредӱчилер эмдиги ӱредӱниҥ некелтелери аайынча профессионал узын ӧскӱрип, текши ӱредӱниҥ федерал эл-тергеелик ӱредӱ стандарттарыныҥ, јаҥы концепциялардыҥ сурактарыла республиканыҥ аймактарында, ӧскӧ талаларда ӱредӱ семинарларда, курстарда, тегерик столдордо, конференцияларда туружадылар. Анчада ла јаҥы некелтелерге келиштире урокты канайда тургузарына, ӱренчиктердиҥ таҥынаҥ бойыныҥ ӧзӱмиле, метапредметле, предметле колбулу турулталарга јединериле, оны баалаарыла јаан иш ӧткӱрерине ле оноҥ до ӧскӧ ууламјыларла иштеерине ајару эдилет.

Алтай Республиканыҥ ченемели бийик школдорында стажировкалар ӧдӧри јаҥжыгу болуп калган. ²скӧ школдордо ӧдӱп турган ӱредӱ ишти кӧрӱп, ӱредӱчилер јаҥы иштеер эп-аргалар ачып, билгири тереҥжийт. Курска келген ӱредӱчилерге ченемели бийик ӱредӱчилердиҥ, анчада ла Горно-Алтайсктыҥ 7-чи таҥмалу орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчилериниҥ: Ю. А. Мундукинаныҥ, Г. С. Чендыеваныҥ, Е. Ю. Папыеваныҥ; В. К. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ ӱредӱчилери — У. Н. Текенованыҥ, Н. Г. Сулукованыҥ, Горно-Алтайсктыҥ 9-чы таҥмалу орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчизи — Л. Д. Сахарованыҥ, Шабалинниҥ Л. В. Кокышевтиҥ адыла адалган орто ӱредӱлӱ школыныҥ ӱредӱчилериниҥ ижи јозокту болот.

Алтай тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчилери башка-башка семинарларда туружып, ченемелиле ӱлежип, шиҥжӱ-эксперт иштерде, ӱредӱ-методикалык бичиктерди тургузарында туружадылар: З. А. Боделукова, Е. Б. Шемдышева, Н. Н. Санина, Л. Б. Сарлаева, В. Т. Азрантина, А. М. Езрина, Н. К. Табылгинова, Н. С. Баданова, В. А. Чабачакова, Т. В. Тижинова, И. Ч. Быева, М. А. Самаева, С. Н. Ептешева, Е. В. Бадакина, А. Г. Туянина, Л. П. Баянкина ла оноҥ до ӧскӧлӧри.
Бӱгӱнги кӱнде институт Федерал эл-тергеелик ӱредӱ стандарттыҥ некелтелериле иштеп, ӱредӱликтиҥ ишчилериниҥ билгирин тереҥжидип, ууламјылап иштейт.

Алтай Республиканыҥ ӱредӱликтиҥ ишчилериниҥ билгирин бийиктедер ле такып профессионал ӱредӱ берер институдыныҥ 50 јылдыгыла, методический службаныҥ 80 јылдыгыла колбой, республикабыстыҥ бастыра ӱредӱчилерин, ӱредӱ ишчилерин, методисттерин, ветерандарын акту јӱрегистеҥ уткып, бек су-кадык, айлы-јуртына эзен-амыр, ижи-тожында једимдер кӱӱнзейдис.

Ж. АМЫРОВА,
ИПКРО-ныҥ алтай тилге ле
литературага ӱредериниҥ методиказы аайынча кафедразыныҥ јааны