Алтайдын Чолмоны

Горно-Алтайск Улу Jеҥӱниҥ кӱнин темдектеди

11.05.2018

Jылдыҥ сайын кӱӱк айдыҥ 9-чы кӱнинде Россияныҥ кажы ла толыгы Улу Jеҥӱниҥ байрамын бийик кеминде ӧткӱрет.
Горно-Алтайск каланыҥ эл-јоны Улу Jеҥӱниҥ 73-чи јылдыгын темдектеерин таҥ эртен кросс-јӱгӱриштеҥ баштаган. Спортчылардыҥ јӱгӱрижиниҥ кийнинеҥ, «Ӱргӱлјик полк» деп акцияныҥ туружаачылары каланыҥ тӧс оромыла Jеҥӱниҥ паркына јетире быјыл алтынчы катап басты. Былтыр бу акцияда 3,5 муҥ кижи турушкан болзо, быјыл бу тоо 4,5 муҥга јетти. Кӧдӱриҥилӱ айалгада ӧткӧн парадта иш-тожыла јуучыл-тӧрӧлчи ууламјыла колбулу организациялар, биригӱлер ончозы турушкан, ол тоодо кадеттер ле Россияныҥ ӱренчиктериниҥ кыймыгузыныҥ турчылары болды. Бу кӱнде ӧткӱрилген ончо керек-јарактарда турушкандардыҥ ла байрамга келген улустыҥ тоозын текшилей алза, он муҥга јуукташ.

Парадта быјыл Тӧс јуучыл округтыҥ јуучыл техниказын кӧргӱзӱге чыгарганы кӧрӱмјилӱ ле солун болды. Механизированный колоннада реактивный артиллерияныҥ телекей ичинде јарлу «Катюша» деп адалган установказы, БТР-80 техника, Д-30 таҥмалу гаубица, МТ-12 таҥмалу противотанковый пушка ла ӧскӧ дӧ јуучыл техника ӧткӧнин кӧрӧр арга болды.

Митингти Алтай Республиканыҥ башчызы Александр Бердников ачкан.
—Бӱгӱн бис Улу байрамды, Jеҥӱниҥ кӱнин темдектеп јадыс! Кижиликтиҥ тӱӱкизинде эҥ канду јуу-согушта ӧштӱни јеҥип чыкканында агару бу кӱнди бистиҥ албаты агару байрам деп темдектеп, јӱрегинде алып јӱрет. «Кем де, не де ундылбас» деген сӧстӧр, јуучыл кереестердегидий чылап, бистиҥ јӱректериске шиҥип калган. Совет ороон канча миллион бойыныҥ граждандарын јылыйткан ол коркышту јылдарды бис эмдиге ундыбайдыс — деп, тергеениҥ јааны темдектеди. — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда турушкан, је бӱгӱнги кӱнге јетпей, бистиҥ ортобыстаҥ јӱре берген ончо јуучылдарга бис јабыс эҥчейедис — бистиҥ ӱстисте амыр-энчӱ теҥери учун, јаранып-ӧзӱп јаткан Россия учун, бис јайым ороонныҥ улузы болуп ӧскӧн учун!

Анайда ок уткуулду сӧзин Эл Курултайдыҥ јааны В. Тюлентин ле Федерация Совединиҥ јааныныҥ баштапкы ордынчызы Н. Федоров айткан.
Кӧдӱриҥилӱ митингте Улу јууныҥ 15 ветераны — Владимир Тишков, Василий Бакулин, Александр Байдюков, Иван Антипов, Николай Долгов, Николай Коваленко, Михаил Казанцев, Михаил Нечаев, Павел Гаврилов, Михаил Бояркин, Василий Юркин, Николай Янышкин, Сергей Гончаров, Илья Черемнов, Сергей Черепанов турушты. Олорго бу кӱнде кӱндӱ, аҥылу ајару эдилген. Кажызыныҥ ла јанында, байрам божогончо, болушчы-волонтер јӱрди.
Jеҥ јастанып јыгылган јуучылдардыҥ ла јӱрӱмнеҥ јӱре берген ветерандардыҥ эземин кереестеп, митингтиҥ туружаачылары бир минутка унчыкпай тургылаган кийнинде, Ӱргӱлјик отко чечектер салылды.

Бу ӧйдӧ Jеҥӱниҥ паркыныҥ суу јараттай јанында башка-башка площадкалар бойыныҥ ижин баштап ийген. Мында «Полевая кухня» јуучылдардыҥ кашазыла кӱӱнзегендерди тамзыктаган. «Флотский камбузта» моряктардыҥ курсагынаҥ амзап ийер арга болды. «Искусство фронту» деген плакаттыҥ јанында тургузылган кош тартар кичинек кӧлӱктиҥ кузовынаҥ, јууныҥ јылдарына тӱҥейлежип, јайаандык ӧмӧликтер концерт кӧргӱсти.
Орой эҥирде Ленинниҥ тепсеҥинде байрамдык концерт ӧткӧн кийнинеҥ, Гардинка микрорайон тужында, Jеҥӱниҥ паркында ла каланыҥ тӧс тепсеҥинде байрамдык фейерверктер болды.

Кӧдӱриҥилӱ митингте, «Ӱргӱлјик полк» акцияда улдазыныҥ, таадазыныҥ фотојуругын тудунып турушкан кажы ла кижи Улу Jеҥӱде бойыныҥ билезиниҥ ӱлӱзи бар болгонын оҥдоп турганы тӧрӧлчи кӱӱн-санаа кажыбыста ла тирӱ болгонын керелейт. Кажы ла јуучылдыҥ канду јууга канайып барганын, анда ӧткӧн јолын эмдигенче балдары, баркалары ундыбай куучындап јӱргенин угарга сӱрекей оморкодулу болды.
Jуучыл Клешев Айдыҥ Маныкиновичтиҥ јуучыл јолы, јууныҥ кийниндеги јӱрӱми керегинде кызы Надежда Айдыновна Клешева мынайда куучындады:« Адам јуунаҥ озо комсомолдыҥ качызы болгон. Фронтко 1942 јылда Бийск каладаҥ атанала, Алтайский стрелковый 232-чи дивизияныҥ кайучылы болгон. Эзен-амыр ӧйинде куучындаганыла, поездле једер јерге једип барала, јерлештерине туштап калган. Jе оноҥ јуу-согуш ӧйинде самолет јарылып, эди-канына кадалган осколоктордоҥ улам оноҥ ары фронтко бурылар аргазы јок болгон учун, тӧрӧл јерине, Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јуртына, кайра јанып келген.

Су-кадыгы оҥдолгон кийнинде јууга атанарга шыйдынган јуучылды јуртта јаткан улус тылда да иштеер улус јок, шыркалу кижи јуулажарга не јӱткиир дежип, артып калзын деп сураган. Анайып, адам кой малды кабырып турган улустыҥ бригадири болгон. Jабаган, Беш-²зӧк, Моты-Оозы јурттардаҥ малыныҥ угын јарандырары јанынаҥ јаан иш ӧткӱрген. Оноҥ аймакта уполномоченный да болуп иштеген. Кожо ол ӧйлӧрдӧ иштеп јӱрген улустыҥ куучыныла, адам сӱрекей ак-чек кижи болгон. Уй да малды эмеш ле јыдыган ӧлӧҥлӧ азыратпас. Эне-адазы база кӱндӱзек, јалакай улус болгон. Турлуда јадала, ары-бери ӧткӧнди айлына кычырып чайладар, карамданарын билбес. Курут-аарчызынаҥ чымчып та болзо берер. Оныҥ учун ада-ӧбӧкӧмлӧ сӱрекей оморкоп јӱредим.

Адама јаантайын кожо јууда јӱрген нӧкӧри Урмат деп кижи аракылу келер, кӱндӱлеп турум ла деер. Бойыныҥ обор-бажы јаан, адам сырсак, арык кижи болгон. Кийнинде угар болзо, Урмат деп кижи тыҥ шыркалаткан болуптыр. Jуу-согуштыҥ јалаҥында јадарда, адам оны табып, канча кире јерди сӱӱредип, јӱктенип туруп аргадап алган эмтир. Кижи оогош тушта оҥдобойтон бо, керекке албайтан ба, је адам јаантайын ла бажын тудунып, оорып турган јерлерин спиртле, аракыла јыжып јӱрер. Эди-канынаҥ чыкпаган осколоктор анайып ла бастыра јӱрӱмине јууны эзедип, санандырып арткан. Амзанып алган улус канча катап ол аракызын амзап ийерге сурашса, бир де бербейтен. Бойы эмденип јӱрерге, ол шил канча кӱнге једип туратан».

Ирина Одуевна Майманованыҥ тудунган портрединде адазы Кыпчынар Михайлович Арбаев. База јӱрӱмдик јолын эске алды:« Бӱгӱнги байрамды текши албаты-јон кӧдӱриҥилӱ кӱӱн-санаалу ӧткӱрип турганы кижиниҥ јӱрегин канайып сӱӱндирбес. Мен база адамныҥ портредин тудунала, акцияда туруштым. Адам 1942 јылда 18 јажы толордо, Кан-Оозы аймактыҥ Келей јуртынаҥ јууга атанган. Ол Мамаев курган дейтен јерде ӧткӧн от-калапту јууда турушкан. Анда кӧп тоолу шыркалар алып, 1943 јылда јанып келген, оноҥ озо алты ай госпитальда јаткан. Бойы 4 класс ӱредӱлӱ. Ол кӱч јылдарда јуртта учетчиктиҥ ижин бӱдӱрген. Айыл-јурт тӧзӧйлӧ, 12 бала азыраган. Баркаларыныҥ тоозы 60. Бойымныҥ адымнаҥ јаан байрамла ончо улусты уткыйдым».
Белеев Егор Дмитриевич фронтко Улаган аймактыҥ Чибилӱ јуртынаҥ атанган. Jуучылдыҥ портредин кызы Наталья Егоровна Мундусова тудунып, «Ӱргӱлјик полк» акцияда јылдыҥ ла туружат:« Быјылгы байрамга эл-јон нак кӧдӱрилип, кӧп јуулганы иле эмтир. Мен эрте келеле, эҥ ле озо туруп алгам. Бир канча ӧйдӧҥ кайра кӧрзӧм, акцияныҥ туружаачылары сӱрекей кӧптӧп калтыр. Кӧрӱш-таныштар да быјыл кӧптӧгӧн. Адамды таныыр улус портретти кӧрӧлӧ, меге јууктап, јакшылажып турат. Байрамды ӧткӱрип јаткан тӧзӧмӧл кӱреениҥ де ижиниҥ чыҥдыйы бийик кеминде болгонын темдектейдим.

Адам керегинде айдар болзо, ол 1939 јылда черӱчил молјузын бӱдӱрип барган кижи болгон. Эки јылга черӱде турган. Jанар ла алдында јуу башталган. Оныҥ учун белен јуучылдарды Кавказ јанында ӧткӧн јуу-согушка апарган. Угуп јӱргенимле, Керченский полуостровто эҥ тыҥ тартыжу ӧткӧн, адам анда турушкан. Украинаны, Ростов-на-Дону каланы јайымдаган, Сталинградтыҥ јанындагы јуу-согуштарда турушкан. Шыркалары кӧп тӧ болзо, Польшаныҥ гран-кыйузын ӧдӧлӧ, Берлинге јеткен. Анда адам база бир јылга арткан. Бастыра јууны ӧткӧн бойы комендантский частьта да турган. Рейхстагта адамныҥ «Белеев Егор Дмитриевич, Ойротия» деп бичип салган јолдыктары да бар. Анайып, 1947 јылда јанып, чыккан-ӧскӧн јуртына иштеп јӱрген».
Башка-башка улустыҥ кажызы ла башка салымду. Быйанду јӱредис, ундыбай јӱредис деп, кажыбыс ла Улу јууныҥ туружаачызына јабыс эҥчейип јадыс.

М. ЯБЫКОВА