Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кем де, не де ундылбаган

15.05.2018

Чаргы-Оозы — алыптар чыдаган јурт
Кан-Оозы аймактыҥ Чаргы-Оозы јурты јарлу улузыла бай јурт. Ойрот јеринеҥ јууга атанып, канду јуу-согуштарда ат-нерелӱ керектер эткен ле Советский Союзтыҥ Геройы деп ат-нереле адаткан 25 кижиниҥ 16-зы Туулу Алтайда чыккан. Олордыҥ тоозында Илья Захарович Шуклин ле Сергей Кириллович Уфимцев Чаргы-Оозы јурттаҥ.
1944 јылдыҥ кандык айыныҥ учында ла кӱӱк айыныҥ бажында 360-чы стрелковый дивизиязыныҥ 920-чи артиллерийский полкыныҥ кайучыл бӧлӱгиниҥ командири Николай Антонович Попов Псков областьтыҥ Краснополье, Глистинец, Ясиновцы јурттарында ӧткӧн јуу-согуштарда турушкан. Эмдиги карталарда бу јурттар јок, јӱк ле Ровное јурт арткан. Анда 1944 јылдыҥ јазында вермахттыҥ 205-чи дивизиязы турган. Ол дивизия мухомор мешкениҥ сӱрин бойыныҥ сӱр-темдеги эдип алганы учун, оны «грибной» дивизия дежетен. Шак бу Ровное деп јурт бистиҥ 360-чы дивизияныҥ колго кийдиретен јери деп темдектелген. Бистиҥ бу дивизия мынаҥ озо Невель каланы ӧштӱнеҥ јайымдаганы учун оны «Невельская» дивизия деп адаган болгон.

Кӱӱк айдыҥ баштапкы кӱнинде «мухоморлор» бир канча контртабарулар эткилеген. Таҥ эртен, 6 саат 35 минутта, ӧштӱ артподготовка баштаган. Ол 20 минутка улалган. Оноҥ теҥериде 15 самолет кӧрӱнип, кейдеҥ бистиҥ јуучылдарга табару эткен. Анайып 1 саат 50 минутка јетире ӧйдиҥ туркунына ӧштӱ јети табару эткен де болзо, бистиҥ јуучылдар кайралабаган. Ӧштӱге катап ла кайралаарга келишкен.

Шак бу јуу-согуштарда јерлежис, ефрейтор Николай Антонович Попов јалтанбазыла аҥыланган. Чочыдулу айалга турган бу кӱндерде ол јаантайын јуу-согушка белен болгон. Табару ӧйинде ол ӧштӱниҥ траншеязына эҥ озо кирип, совет јуучылдарла кожо ӧштӱни истеп барган. Кӱӱк айдыҥ баштапкы кӱнинде ӧткӧн контртабаруларда јалтанбазын кӧргӱскени учун ол Кызыл Чолмон орденле кайралдаткан.

Мынаҥ озо ол «За отвагу» ла «За боевые заслуги» медальдарла база кайралдаткан болгон. Олордыҥ бирӱзин 1943 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 19-чы кӱнинде Крицкие јурттыҥ јанында ӧткӧн јуу-согуштар учун алган. Ол тушта јуу-согуш ӧдӱп јаткан јалаҥды ајыктап, ол тӧрт пулеметный точка тапкан. Бу јетирӱниҥ камааныла ол пулеметтор јоголтылганы бистиҥ черӱге оноҥ ары ичкери барар јол ачылган. Ефрейтор Попов пехотинецтерле кожо табаруга барып, ӱч оккупантты јоголткон.

Айыл-јуртына Николай Антонович 1945 јылдыҥ кӱзинде јанган. Оныҥ кичинек карындажы Александрдыҥ айтканыла, Кан-Оозынаҥ бойыныҥ чыккан-ӧскӧн Чаргы-Оозы јуртына јетире ол јойу базып јеткен.
Поповтордыҥ баркалары эмди де Кан-Оозы аймакта, Майма аймакта Бӱлӱлӱ јуртта, Москвада, Калининградский ле Белгородский областьтарда, Казахстанда јуртап јат.

Адам — Jеҥӱниҥ јуучылы

Мен кара майман сӧӧктӱ адам, Jапсый Байатович Баятов, керегинде «Алтайдыҥ Чолмоны» газедиске бичип ийер деп санандым. Адам 1907 јылда Оҥдой аймактыҥ Талду јуртында чыккан. Энемниҥ айтканыла, адам 12 јашту кирезинде Короты ичинде ӧлӧҥ ижинде јакшы ла иштеп јӱрген улусты актары ба, кызылдары ба мылтыкту, ӱлдӱлӱ кыргылай берген. Адам обооныҥ алдына кирип аргаданган.

1941 јылда јуу башталарда, адам айыл-јуртту, билелӱ болгон. Ол јууга атанарда, Арчынчы ла ¯ренчи деп кыстары, Иван уулы энезиле кожо арткан. Адам 1946 јылда ол јуу-чактаҥ уур шыркалу јанган. Энемниҥ куучындаганыла, 1953 јылда И. В. Сталин божоордо, оору адам «Сталин божогончо, мен божогон болзом, кайдар» деп ыйлаган. Фашисттерле калапту јууда јуучылдар табаруга «Тӧрӧлис учун, Сталин учун!» деп кыйгырыжып баратандар.

Адам 1954 јылда 47 јаштуда ла божоп калган. Мен ол ӧйдӧ 3 јашту болгом. Эмди јажым јаанап, келер ӧйдӧ бала-баркаларым билип јӱрзин деп, оныҥ кайда јуулашканын, кемниҥ черӱзинде, кандый фронтто болгонын билбей турганыма ачурканып јӱредим. Шабалин аймактыҥ военкомадына да баштангам, је кийнинде оноҥ аайына чыгып болбодыс деп каруу келген. Мен оогошто адамныҥ медальдарыла ойноп туратам, оноҥ олор та кайда барганын билер кижи де јок. Мен Шабалинниҥ школында ӱренип турарымда, тӱӱкиниҥ ӱредӱчизи Иван Тадаевич Кергилов сениҥ адаҥ Румынияда јуулашкан деп туратан. Олор экӱ бистиҥ черӱ ороонысты фашисттердеҥ јайымдайла, Берлин јаар ууланып турарда, тушташкан болгодый. Иван Тадаевич эмди эзен-амыр Горно-Алтайскта јуртап јадыры.

Jылдаҥ јылга от-калапту јууда турушкан јуучыл јерлештерис астап, бу Алтайынаҥ баргылайт. ²ткӧн Такаа јылда адамныҥ карындажы Эмил Кӱрдеевич Кыдыев, база јууныҥ туружаачызы, 94 јажында јада калды. Оҥдой аймакта Каракол  ичинде  кара майман сӧӧктӱ Солтонныҥ Ак-Билек уулынаҥ таркаган Байат ла Кыдый деп акалу-карындаштулар јуртаган. Оноҥ совет ӧйдӧҥ бери олордыҥ бала-баркалары, Баятовтор ло Кыдыевтер болуп, Алтайыс ичиле таркай берген.

Эмди бу Улу Jеҥӱниҥ 73-чи јылдыгы темдектелерде, миллиондор тоолу улустыҥ тынын кыйган  мындый коркышту јуу база болбозын деп кӱӱнзеп турум. Албаты-јон бой-бойлорын јаман кӧрӱшпей, нак ла јатсын!

От-калапту јууда турушкан, Jеҥӱни экелген јуучылдарга, адамга бу ӱлгеримди учурлап турум.

Маҥыры јытанган меестерде

Мааражып койлор јӱрген.

Кӱнӱҥ ле сайын аркадаҥ

Кӱӱктиҥ ӱни угулган.

Сопогы јылтырап, тӧжинде

                         медальду

Солдат јуудаҥ јанган.

Тӧрт јыл јалтанбай јуулашкан,

Тӧрӧлин олјодоҥ айрыган.

«Jеҥӱ! Jеҥӱ!» — деген кыйгылар

Jер-Алтайыска јаҥылана берген.

Ол јастыҥ калганчы айында

Ончозы биригип јуулышкан.

Кобы-јиктерле кожоҥдор

Коолоп угулар болгон.

Jер-телекейле 9 Май —

Jеҥӱниҥ байрамы торгула берген.

А. БОЯТОВ,

Каспа јурт

Ол Тӧрӧлин корыган

Ада-Тӧрӧли учун Улу јуу ӧйинде Тӧрӧлин немец фашисттердеҥ корулаарында турушкандардыҥ тоозында Шабалин јуртта јадып турган Федор Хрисанович Вязников. Ол 1924 јылда Кан-Оозы аймакта Моты-Оозы јуртта чыккан, черӱге 1942 јылда атанган. Jуучыл ӱредӱ-тазыктыруны ӧдӧлӧ, 1943 јылдыҥ тулаан айынаҥ ала 1944 јылдыҥ јаан изӱ айына јетире ӧйдиҥ туркунына 3-чи Белорусский фронтто 144-чи стрелковый дивизияныҥ 449-чы таҥмалу стрелковый полкында минометный ротада јуулашкан. Jерлежис минометный ротаныҥ командири, ротаныҥ командириниҥ болушчызы болгон. Званиези — лейтенант. 1944 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 9-чы кӱнинде Литваныҥ Вимпифе калазында јуу-согушта будына тыҥ шыркалаткан. Сегис ай лазаретте јаткан ла оноҥ запасной полкко кӧчӱрилген. Jеҥӱни јуучыл нӧкӧрлӧриле кожо Ананьево калада уткыган.

Ол Смоленский областьты, Белоруссияны, Латвияны, Литваныҥ тӧс калазы Вильнюсти олјочылардаҥ јайымдаарында, «Багратион» деген јуучыл операцияда турушкан. Борисово каланыҥ јанында Березная сууны канайып кечип чыкканын эмдиге јетире ундыбаган. Совет черӱчилдер бу сууны кечип јадарда, ӧштӱ коркышту тыҥ аткылаган болгон.

Jерлежистиҥ ага-карындаштары Георгий ле Александр база фронтко атанган болгон.

Jуу-чактыҥ кийнинеҥ Федор Хрисанович Jабаган, Александровка, Кызыл-²зӧк јурттардыҥ школында ӱредӱчи болуп иштеген. Су-кадыгыныҥ айалгазынаҥ улам ӱредӱчиниҥ ижинеҥ барып, Горно-Алтайский агашпромхозто 26 јыл иштеген. Ол эш-нӧкӧри Роза Васильевнала кожо тӧрт бала чыдаткан — ӱч кыс ла бир уул. Jуу ӧйинде Роза Васильевна Александровка јуртта ӱредӱчи болуп иштеген.

Ф. Х. Вязников Шабалин јурттыҥ тоомјылу деген улузыныҥ бирӱзи болуп јат. Jӱрӱмниҥ јеҥил эмес јолын ӧткӧн ветеран јондык керек-јарактардаҥ тууразында артпайт. Jууныҥ ветераны јуучыл ат-нерелӱ керектери учун Кызыл Чолмон орденле, Ада-Тӧрӧли учун Улу јууныҥ экинчи степеньдӱ ордениле, «За отвагу» ла «За боевые заслуги» медальдарла, ӧскӧ дӧ кайралдарла кайралдаткан. Кажы ла јуучыл кайралы ветеранныҥ ат-нерелӱ керектерин недеҥ де јарт керелейт.

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина