Алтайдын Чолмоны

Алексей Чичаков: «Jаҥжыгуларыс јаҥы бӱдӱм алынып јаранзын»

22.05.2018

Газеттиҥ кычыраачыларын јарлу кожоҥчы, кайчы, кӱӱ, ӱлгер чӱмдеечи Алексей ЧИЧАКОВЛО ӧткӧн эрмек-куучынла таныштырадыс.

—Алексей, јаандарыстыҥ айдып салганыла, мал киштежип, кижи куучындажып таныжар деген бирӱзи, угы-тӧзиҥ, тазыл-тамырыҥ керегинде айдып берзеҥ?
—Сӧӧгим јӱс, чыккан-ӧскӧн эне-тӧрӧл алтайым Оймон ичи, Кадын-Бажы. Энем Зоя Григорьевна, иркит сӧӧктӱ, амыралтага чыкканча ла медишчи болуп иштеген. Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Баштаҥул јуртынаҥ. Тургуза ӧйдӧ энем тӧрӧл јуртында эзен-амыр јуртап јат. Адам Алексей Серафимович, чыккан-ӧскӧн алтайы Майма аймакта Эмери деген јурт (Александровка). Адабыс ортобыста јок, амырап калган. Бойыныҥ ӧйинде башка-башка иштерде иштеген. Эл-јонды ишле јеткилдеер служба јербойында јаҥы ла тӧзӧлип турарда, баштап кӧндӱктиреринде эрчимдӱ турушкан. Онойдо ок аймакта бойыныҥ газедин ачары јанынаҥ шӱӱлтезин айдып, «Уймонские вести» газетти јӧмӧгӧн. Бичинер-чӱмдеер јайалтазын «Уймонские вести» ле «Звезда Алтая» газеттерде штатта эмес корреспондент болуп иштегени керелеп јат. Менде чӱмдеер јайалта адамнаҥ да тӱшкен болор деп сананадым…
Энемниҥ энези, јаанам, ара сӧӧктӱ Анна Николаевна Иркитованыҥ куучыныла, оныҥ таадазы, мениҥ улдам кайчы кижи болуптыр. Топшуур, икили согор, комусла ойноор, кайлаар јаан ус болгон. Олордыҥ айылынаҥ јаан-јаш айрылбайтан, кай чӧрчӧктӧр угарга јакшызынатандар. Улдам бойы сезимдӱ, эмчи-томчы кижи болгон. Оорып-јобоп, болуш сурап јӱрген улуска быйанду ӧрӧкӧн болгон.

—Jайалта эки јанынаҥ — эне де, ада да угынаҥ тӱшкен деп айдарга јараар. Jайааннаҥ јайылып тӱшкен јайалтаҥныҥ чике бажы бала тужыҥла чике колбулу деп айтса, келижер бе?
—Чындап та, оогош тужымда ӧдӱк јок јӱгӱрген, ойногон Оймон ичиниҥ кырлары-туулары, кӧс јетпес јалаҥдары, эбире курчаган јал-мӧҥкӱлер, Кадын-Бажы Ӱч-Сӱмер, кеп-куучындарга кирген ак сӱт кӧлдӧри, куулгазын ийделӱ ээзини, салкыны — ончозы мениҥ кӧксимде, јӱрегимде. Кӧзимди јуҥуп ла ийгемде, јӱзӱн ӧҥдӱ улуркак ла кеен алтайым, јуралгандый, бой-бойын солыйт.
Jай ла келзе, јаанамныҥ айлына меҥдеп баратам. Энемниҥ бийик, ыраак таскылдарда, тайгада койлогонын угарга јакшызынатам. Jаанам дезе јаҥарлаар. Эҥирде очокты эбире отурып, јаанамныҥ талканду, сӱттӱ чайын ичип, кайкамчылу јаҥардыҥ кӱӱзине, ийдезине алдыртатам…

—Кожоҥго, кӱӱге, кайга јилбӱ табынча бойыныҥ јолыла келген. Jе оноҥ кандый да ӧйдӧ ол ӧзӧктӧҥ амаду болуп чыккан болор. Сениҥ кӱӱн-санааҥды угуп ийели.
—Озо ло баштап, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ бойыныҥ аҥылузы бар. Ыраак-јуук талаларда аймак та, эл-јоны да танылу, јарлу. Мында јаржак улустыҥ азыйдаҥ бери јаҥжыккан чӱм-јаҥы сӱреен байлык, калыҥ. Мында јуртап јаткандардыҥ кӧп лӧ јаны орус улус. Айдарда, балдардыҥ садында, школдо, ойногон кураа балдар, најылар орус тилдӱ. Бир сӧслӧ, тӧрӧл тилимле куучындаарга келишпеген. Ол сегизенинчи јылдар болгон. Jе тургуза ӧйдӧ ӱренедим, турултазы бар. Айдарга сананганым, јайаан ижим Алтайымныҥ, албатымныҥ јебрен чӱм-јаҥыла, јаҥжыгуларыла, культуразыла, кӧгӱс байлыгыла тудуш…
Сегизинчи класста гитарала ойноп, кожоҥдоп јаткан кижини јуугынаҥ кӧргӧним, укканым меге ачылта, кайкал болгон. Меге јараган, ол тушта оны чыгара айдарга сӧс тӧ табылбаган. Jе бу ок ӧйдӧ мениҥ акам база гитарала ойногон, мени тургуза ла ӱрет деп, акамды сураган эдим.
Качан кӱӱлик ойноткыны колыма баштапкы катап алып, кылдарын чебер табарып, куулгазын табышты, кӱӱни угарымда, јӱрегим кӧдӱрилди. Шак ол тужында кӱӱ, јайаан иш мениҥ болгонын јарт сескем, билгем. Гитарага ойноорго сӱрекей тӱрген ӱренип, коштой ло ӱлгерлер чӱмдеп баштагам. Ноталар да билбезим, је кандый да меге ле јарт темдектерле ӱлгерлериме келиштире кӱӱни тетрадиме бичигем. Ноталардыҥ аайын бойыма јартап кӧндӱгеримде, белен кожоҥныҥ сӧстӧри кӧксимнеҥ бойы ла келген деп айдарга јараар. Сӱреен кӧп кожоҥдор бичигем. Канча јылдар ӧткӧн соҥында кожоҥдорымныҥ «јуунтызын» такып кӧрӱп, бала тужымныҥ элестери эбелди. Ол ижимди таскамал ӱредӱ болгон деп айдарга јараар. Чӱмдеерге, кӱӱни бичиирге ченелте болуп, кийнинде ижиме, јолыма ченемел болуп эбирилди.

—Jайаан јилбӱ эмезе јайаан иш кандый ууламјыла кӧндӱкти?

—Кӱӱге јилбӱӱм де, кӧрӱмим де кӱнбадыш-европей ууламјылу болгон. Мен ӧскӧ ороондордыҥ јайаан ӧмӧликтериниҥ, рок-группалардыҥ ойынын угуп, кӧрӱп, тӱҥдештиргем. Онойдо ок эҥ артык гитаристтердиҥ ойыныла танышкам. Ичкери ӧзӧргӧ, бедиреер-ченеер иштиҥ учурын бойыма ачкам. Таныжып, угуп турала, керек дезе английский тилле кожоҥдоп туратам. Телекейлик кӱӱниҥ ченемели база тыҥ ине.
Санаама кирет — биске ады-јолы јарлу «Алтай» ансамбль келген. Мен ол тушта баштапкы катап Болот Байрышевти, Таҥдалай Модорованы ла јарлу ӧскӧ дӧ јылдыстарысты кӧргӧн, уккан эдим. Мынайып алтай кӱӱле баштапкы катап таныштыс.
База бир ундылбас учурал Шыргайтыда ӧткӧн Эл Ойынла колбулу. Энем меге комус садып берген эди. Мен удабай ла оныла ойноорго ӱренип алгам. Jе оноҥ кандый да ӧйдӧ ол ундылган…

—Алексей, школдыҥ кийнинеҥ кайда, неге ӱренер деген амаду-санаа кандый тала јаар кычырды?
—Jолымды Барнаул јаар туттым. Ӱренерге озо баштап Ползуновтыҥ адыла адалган политехнический институтка кирдим. Алатан ӱредӱм — јар-реклама болгон. Ол тужында мындый ӱредӱ јаҥы ла табылган тужы, солун ине. Эки јыл ӱренип, је бу мениҥ эмес болгонын јарт оҥдоп, ӱредӱни токтоттым.
Келер јылда, бойымныҥ кӱӱнзегенимле, культураныҥ институдына кирдим, театрдыҥ режиссеры деген ӱредӱ. Сцена, актер, режиссер деген сӧстӧр меге јуук болгон. Мен ӱлгерди, прозаны јакшы кычыратам, ӱзеери кӱӱлик ойноткыларла ойноп билерим. Бойымныҥ кожоҥымды кожоҥдоп береримде, мени ӱредӱге ол ло тарыйын алып ийген.
Мында ӱренип тура, актердыҥ ижиниҥ аайыла, режиссурала, сценадагы куучындайтан ээжиле тереҥжиде таныштым. Ончозын бӱгӱнге јетире ижимде тузаланадым. Ойын-концертимниҥ режиссуразы база бойымныҥ. Институтты божодып, тӧрӧл јериме јандым, Культура байзыҥында иштеп баштадым.

—Шак бу ӧйдӧ сениҥ «Белуха Jam» деген баштапкы ӱлекериҥ туулып, јолын алынды ба?
—Ӱлекердиҥ ады-јолын мынайда јартаарга јараар. Бистиҥ Алтайыс Кадын-Бажы — Ӱч Сӱмердиҥ эдеги, Оймон ичи болуп јат. «Джем» дегени кӱӱлик сленг, кӱӱчилер оны кӱӱни јӱзӱн-башка бӱдӱмдерле ойногоны деп айдып јат.
Бу учурлу керек 2006 јылда болгон ло бӱгӱнге јетире једимдӱ, турулталу иштеп јат. Jе ол ок ӧйдӧ эмеш кубулган. Jӱрӱм јаҥыс јерде турбай јат ине. Кӱӱчилер де ӧскӧ, солынталар болот, кемдер де барат, кемдер де келет. Jе мен бойым кайда да барбадым, эҥ ле чындык кӱӱчи болуп артадым.
Бис альбомдор до бичигенис. Кӧп тоолу фестивальдарда, кӧрӱ-маргаандарда турушканыс ла туружадыс.

—Алтайдыҥ телекейде јарлу јылдыстары Болот Байрышевле, Таҥдалай Модоровала, Марина Саксаевала кожо јайаан ижиҥ, ӱлекер-проекттер керегинде угарга јилбилӱ…
—Бир ойын-концертте Болот Байрышевле танышкам. Бой-бойысты оҥдошконыс. Нениҥ учун дезе мен де, ол до сценада кӱӱни башка-башка ууламјыларла ойноорын артыксынадыс. Ол тушта мен баштапкы альбомымды бичиген тужым. Ол ойын-концертте Болот турушкан ла альбомго база кирген. Оныҥ ла кийнинеҥ ӧмӧ-јӧмӧ иштеп баштаганыс. Колбуларыс улалат.
Кайда да 2010 јылда мен јарлу кайчы, билеечи акабыс Аржан Кӧзӧрӧковтыҥ кайын уккам. Ол диск мениҥ јолыма, байла, тегиндӱ учурабаган. Аржан кайлаган, кайдыҥ бӱдӱмдери керегинде куучындаган. Мен оныҥ кайын угуп, кайлагам. Байла, ол тушта мениҥ ӱним чыккан, кайга јолым ачылган деп сананадым. Jаан кайчыныҥ алкыжы мениҥ јолымды јарыдат.
Топшуурды алып кайладым, оноҥ «Алтай» деген кожоҥымды чӱмдедим ле бӱгӱнге јетире оны кожоҥдойдым…

—Ук-тӧстӧҥ келген јайалта араайынаҥ кӧндӱгип барды ба? Jилбилӱ узун јолдо калыктыҥ чӱм-јаҥы, јаҥжыгулары араайынаҥ ӧзӧктӧҥ тебилип чыккан деп айдарга јараар ба?
—Эйе, кайла, кай чӧрчӧктӧрлӧ, кеп куучындарла, јаҥар кожоҥло јилбиркеп, иштеп баштадым. Бу ла ӧйдӧ меге Болот телефон согуп, сакыбаган јанынаҥ турнеге кычырды.
Ол ӧйдӧ бисте «Алас» деген трио болгон: Болот, Эмиль Теркишев ле мен. Ол тушта мен јаҥы ла кайлап баштагам. Олор дезе ады јарлу устар. Байлык ченемелдӱ кайчыларла кожо сценада туруп кайлап, кӧпкӧ ӱренгем, таскагам. Бир јанынаҥ, олордыҥ бӱдӱмјизине турар керек, экинчизинде, таскамал, ченемел болгон. Мен олорго быйанду јӱредим.

—Бу ӱлекерле «Алас» база гастрольдордо болгон бо?
—Эйе, ӧмӧликле эки јыл Россияныҥ калаларыла ойын-концерттӱ јорыктаганыс. Оноҥ Болот Байрышевтиҥ юбилейлик турнези болгон, Архангельсктеҥ ала Тувага јетире јӱргенис.

—Алексей, «Белуха Jam» ӧмӧликке, оныҥ репертуарына алтай кайды ла кӱӱлик ойноткыларды качаннаҥ ала кийдирип баштадыҥ?
—Бис кайды эмдиги ӧйдиҥ кӱнбадыш кӱӱзине кийдирип баштаганыс. Ол этнорок деп адалат. Jе рок дегени байа уур деп айдатаны эмес, јымжак, эптӱ, токыналу, ару кӱӱ деп айдар керек. Бу бӱдӱмди јартаары арай кӱч. Jарт эдип онойдо айттым. Бу алтай ууламјылу баштапкы альбомды «Шамбала» деп адаганыс. Ӧмӧликле бу ӱлекерле јорыктап баштаганыс. Таҥынаҥ ойын-концерттерим база ӧдӧт. Кычырулар, айттырулар бар. Айдарда, биске јилбӱ бар…
База бир ӱлекер «Трио Алтая. Легенды и мифы Алтая» деп адалган. Ондо Б. Байрышев, Т. Модорова ла мен турушканыс. Кайда да 2016 јылда Россияла баштапкы турнеге барганыс, он беш кирези концерт бергенис. Санкт-Петербургта база кӧргӱскенис, ол једимдӱ болгон. Дискти Москвада «Арт-Бит» деген јарлу изданиеде чыгарганыс.
2017 јылда ороон ичиле экинчи катап гастрольдоп барарыста, Таҥдалайга барарга келишпей каларда, бисле кожо Марина Саксаева барган. Он беш калада он беш концерт болгон.

—Бӱгӱнги кӱнде солун, јилбилӱ кандый ӱлекерле иштеп туруҥ?
—Быјыл база бир јилбилӱ ӱлекерде турушсын деп кычырту болды. Ол Москваныҥ кӱӱчилериниҥ, ӱлекер «Скифтердиҥ изи» деп адалат. Скифтер јебрен албаты, ончо тӱрк калыктардыҥ угы-тӧзи деп айдарга јараар. Бис скифтерле јуук. Пазырыктыҥ корумдары, байлыгы телекейде јарлу ине. Бу ӱлекердиҥ аҥылузы — мында алтай кай ла славян кожоҥ, кӱӱ кожо угулат. Мында мениле кожо Алена Минулина орус тилле славян кожоҥдорды кожоҥдоп јат.
Алтай ла орус калыктардыҥ јаҥжыккан чӱм-јаҥы, культуразы биригип, бойыныҥ байлыгын кӧргӱзет. Мында барабан, бас-гитара, электроника, топшуур бар. Онойып кӱӱлик телекейде јаҥыртулар табылат…
«Скифтердиҥ изи» деп ӱлекер јилбилӱ болор деп сананадым. Бис мындый атту альбомды бичип салдыс. Алена Минулина, кожоҥчы, Москвадаҥ. Чындап, бис бу јуукта Москвада «Очы-Бала» деп видеоклипти соктыс. «Очы-Бала» английский тилге кӧчӱрилген. Мен чӧрчӧктиҥ ӱзӱгин английский тилле кайлап јадым. Алена орус тилге кӧчӱрилгениле кожоҥдоп јат. Клип Москваныҥ јуугында агаш аразында согулган. Алтайга тӱҥей ар-бӱткен. Оттыҥ јанында кайчы кайлап јат. Аргымак ат, Очы-Бала. Мында скифтерле, Ӱкектеҥ чыккан Каан-Балала колбулу билдирер-билдирбес чийӱчек барып јат. Jуук ӧйдӧ видеоклип кӧргӱзӱге чыгар.

—Бу јуукта Россияныҥ калаларыла сениҥ бойыҥныҥ таҥынаҥ ойын-концерттериҥ ӧткӧн деп уктыс.
—Эйе, баштапкы ойын-концертим нениҥ де учун Хельсинкиде (Финляндия) ӧткӧн. Кӧрӧӧчилер оны бийик баалады. Нениҥ учун дезе сценада кийнимде јаан видеоряд Алтай керегинде болгон. Концерт 2 саат улалган. Финдер Алтайла јакшы таныш. Мен кайлап јадым, кийнимде дезе Кадын Бажы — Ӱч Сӱмер.
Ойын-концерт эки бӧлӱктеҥ турган. Баштапкызында кай, алтай кӱӱлик ойноткылар — топшуур, комус, шоор. Экинчи бӧлӱкте дезе јаҥжыккан јаҥжыгулар ла эмдиги ӧй. Мен мында гитараны колго алып, меге келген јебрен алкыштарды айдып, алкап јадым. Бӱгӱнги јайаан ижимниҥ тӧзӧгӧзи шак бу алкыштарым, кӱӱм болуп јат. Онойып јебрен ук-тӧстӧрдиҥ чӱм-јаҥын ла эмдиги ӧйдиҥ культуразын бириктирип, мынайда апарып јадым. Озогызын ундытпай, јаҥы ӧйлӧ кожо улалтадым.
Jаҥжыгулар бӱгӱнги культураныҥ тӧзи, тӧзӧгӧзи деп, ого тайанып иштейдим. Онойдо ок бис, эмдиги ӧйдиҥ улузы, бойыстыйын экелер, кийдирер учурлу. Онойып јаҥжыгулар бӱгӱнги телекейде јаҥы бӱдӱм, учур алынып ӧзӧт, јаранат.
Бастыра јерлерле јаҥы программала јаҥыскан јорыктап, Алтайыстыҥ јаражыла, албатыныҥ кӧгӱс байлыгыла таныштырадым. Петрозаводскто, Ленинград областьта јаан эмес Кирши деп калада, Санкт-Петербургта јайаан туштажу ла концерт, Москвада «Радио Москвыда» 2 частыҥ туркунына концерт болгон, эртезинде москвичтерге концерт болды. Оноҥ Ульяновскто, Самарада баштапкы кӱнде туштажу, экинчизинде — концерт. Туштажу-концерттер Екатеринбургта, Новосибирскте болгон ло турне Барнаулда тӱгенген. «Белуха Jam » ӧмӧлик — Барнаулда. Айдарда, ондогы концертте олор кожо турушты.

—Алексей, јилбилӱ куучын-эрмек учун јаан быйан.

К. ПИЯНТИНОВА