Алтайдын Чолмоны

Бийик ле агару иш

22.05.2018

Кӱӱк айдыҥ 14-чи кӱнинде В. Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияда Алтай Республиканыҥ методикалык службазыныҥ ла ӱредӱ бӧлӱктиҥ ишчилериниҥ квалификациязын, профессионал ӱредӱзин бийиктедер республикан институттыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 80 ле 50 јылдыктарына учурлай «Ӱзеери профессионал ӱредӱ: национальный системаны тӧзӧӧр айалгаларда ӱредӱчилердиҥ билгирлерин бийиктедери, тергеелик ченемел ле ӧзӱмниҥ келер ӧйи» деп адалган талалык билим конференция ӧткӧн.

Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим министерствозыныҥ јӧмӧлтӧзиле ӧткӧн конференцияда 200-теҥ ажыра кижи турушкан. Ого бастыра муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ ӱредӱ бӧлӱктериниҥ башкараачылары, ишчилери, ӱредӱчилери айттырылган. Кӱндӱлӱ айылчылардыҥ тоозында Россияныҥ ӱредӱ аайынча академиязыныҥ, «Просвещение», «Русское слово», «Российский учебник» деген издательстволорыныҥ, Тыва ла Хакас республикалардыҥ ӱредӱни ӧскӱрериниҥ ле ӱредӱчилердиҥ билгирлерин бийиктедер институттарыныҥ, Алтайский крайдыҥ ӱредӱчилериниҥ билгирлерин бийиктедер институдыныҥ ла школдорыныҥ чыгартулу улузы болгон. Конференция ӧткӧн кӱнде гимназияныҥ фойезинде тергеелик инновационный площадкалар деп учур алынган ла ӱредӱчилердиҥ билгирлерин бийиктедер институттыҥ стажировкалар ӧткӱретен площадкаларыныҥ тоозына кирип турган 12 организациязыныҥ элбек кӧрӱзи иштеген.

Конференцияныҥ туружаачыларына уткуулду сӧзиле Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Ольга Болтошева ла Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ комитединиҥ јааны Вячеслав Уханов баштангандар. Jуунда «Алтай Республиканыҥ ӱредӱчилериниҥ билгирлерин бийиктедериниҥ тӧзӧлгӧзи: тӱӱки ле эмдиги ӧй» деген јетирӱни ӱредӱчилердиҥ билгирлерин бийиктедер республикан институттыҥ директорыныҥ молјуларын бӱдӱреечи, Алтай Республиканыҥ ӱредӱзиниҥ нерелӱ ишчизи Галина Ядагаева эткен.

Г. Е. Ядагаева Туулу Алтайда ӱредӱ бӧлӱктиҥ ишчилериниҥ билгирлерин бийиктедериниҥ тӧс ууламјы-бӱдӱмдери XX чактыҥ 20-чи јылдарыныҥ башталганында тӧзӧлгӧн деп темдектеген. Ол тушта бу ууламјыдагы иштердиҥ бастыразына јуугы сьездтер, курстар, конференциялар, јуундар, ӱредӱчилер бойлорыныҥ билгирлерин бойлоры бийиктеткени ле башка-башка кӧрӱлер тӧзӧп ӧткӱргени ажыра ӧткӧн деп айдар керек. Jе ишчилердиҥ профессионал таскадузына аҥылу методболуш јетиретен учреждениелер јок болгон. Областьтыҥ албаты ӱредӱзиниҥ бӧлӱги 1920 јылдыҥ тулаан айыныҥ 9-чы кӱнинде тӧзӧлгӧн. Бу ла јылдыҥ тулаан айыныҥ 12-чи кӱнинде облононыҥ коллегиязыныҥ јууныныҥ јӧбинде Чамал јуртта ӱредӱчилердиҥ баштапкы курстарын тӧзӧӧри керегинде айдылат. Архивтиҥ материалдарынаҥ кӧргӧндӧ, революцияныҥ башталганында Ойрот областьта 76 ӱредӱчи иштеген. Бичик-билик билер улустыҥ тоозы 6% болгон. Облононыҥ эткен јетирӱзиле болзо, 1925 јылдыҥ кандык айыныҥ 1-кы кӱнине јетире областьта 104 ӱредӱчи иштеген, ол тоодо бийик ӱредӱлӱ 9, орто ӱредӱлӱ 48, ӱредӱчиниҥ аҥылу ӱредӱзин алган 10, тегин ӱредӱлӱ 39 кижи болгон. 1929 јылда областьта орто тооло 100 кижиге бичик-билик билер 31 кижидеҥ келишкен. Алтай улус јаткан аймактарда дезе бичикчи улус сӱрекей ас болгон. Темдектезе, Улаганда — 11, Оҥдойдо — 16.

20-чи јылдарда улусты бичик-биликке ӱредери эрчимделген. Партийный ла государственный органдар ого јаан ајару эткен. Ӱредӱчилердиҥ билгирлерин бийиктедер иш тӧрӧл тилди ӱренериле колбой 1928 јылдаҥ ала чокым ууламјылар алынган. Бу ла јылдарда 1-кы ступеньдӱ школдордо алтай тилди ӱренерине бичиктер чыгарар амадула аҥылу комиссия тӧзӧлип јат. Ого алтай тилди јакшы билер А. Н. Пояркин, Г. Н. Токмашова ла Сайдыстагы школдыҥ ӱредӱчизи Н. И. Уксегешева киргендер. 30-чы јылдарда ӱредӱчилердиҥ билгирлерин бийиктедер иштиҥ бӱдӱмдери билдирлӱ кубулган. 1932 јылдыҥ кӱчӱрген айыныҥ 15-чи кӱнинде педтехникумда ӱредӱчилердиҥ курстары ачылган. Мында обществоведтердиҥ, орус, тӧрӧл тилдердиҥ ле литератураныҥ бӧлӱктери тӧзӧлгӧн. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында иштиҥ кеми јабызаган да болзо, је аймактардыҥ методбиригӱлериниҥ ижи токтобогон. 1942 јылда ӱредӱчилердиҥ областьтагы кабинединиҥ заведующийине Софья Николаевна Шабуракова тудулган.

1968 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде Горно-Алтайскта ӱредӱчилердиҥ билгирлерин бийиктедер институт ачылып јат. Оныҥ баштапкы башкараачыларына П. Л. Казанцев ле М. А. Барантаева кӧстӧлгӧндӧр. 2017 јылдыҥ сыгын айында республиканыҥ ӱредӱ бӧлӱгиниҥ ишчилери Мария Алексеевнаныҥ 90 јажын темдектегендер. Jайалталу ӱредӱчи институтта 21 јыл иштеген. Тереҥ кӧгӱстӱ, ачык-јарык кӱӱндӱ ветеран бӱгӱнги кӱнде эзен-амыр јӱрӱп јат. Институтта башка-башка јылдарда ак-чек ле эрчимдӱ иштеген методисттер ас эмес. Институттыҥ директорыныҥ молјуларын бӱдӱреечи Г. Е. Ядагаева конференцияда П. В. Васичеваныҥ, М. В. Опонгошеваныҥ, З. В. Карамаеваныҥ, И. П. Шлапакованыҥ, Л. А. Абышкинаныҥ, Г. Л. Степанованыҥ (Агафонованыҥ), Н. Н. Суразакованыҥ, Н. И. Жданованыҥ, А. С. Зырянованыҥ, В. С. Вышемирскийдиҥ Л. С. Бауэрдиҥ, институттыҥ библиотекари Г. В. Южанинованыҥ, Г. Ф. Санарованыҥ, П. И. Куденованыҥ, Ю. М. Ойноткинованыҥ, В. Т. Карамышеваныҥ, Е. С. Маркованыҥ, Е. Д. Кергилованыҥ, Г. А. Мингалеваныҥ, Е. А. Мегедекованыҥ, Л. С. Кучияктыҥ, А. М. Акулованыҥ, Л. М. Родькинаныҥ ады-јолдорын јылу эске алынган.

Республиканыҥ ӱредӱчилери бу юбилейлӱ јылда башка-башка јылдарда институттыҥ башкараачылары ла методисттери болуп иштеген Е. П. Кандараковага, О. А. Садучинага, Г. А. Борисовага, О. А. Альчибаевага, Л. В. Ковалевага, Р. Т. Гомляковага, Л. М. Родькинага, Н. В. Востриковага, З. А. Сергеевага, Е. А. Лямкинага, З. Ф. Бадаковага, Г. К. Тодошевага, Л. А. Гуляевага, Е. А. Зыряновага, О. С. Истоминага, О. Н. Овсянниковага, Г. Н. Смирновага, В. В. Модоровага, Г. Е. Ядагаевага, Т. М. Казанцевага, Т. К. Шутинага алкыш-быйанын айдат. Институттыҥ ишчилерине јаан болужын каладагы ла аймактардагы методкабинеттердиҥ јаандары ла специалисттери јетирген. Конференцияда Е. Р. Петренконыҥ, Г. Я. Соенованыҥ, Ю. Г. Сакашеваныҥ, Л. И. Пестереваныҥ, В. Т. Иркитованыҥ, Е. А. Дарсалямованыҥ, Н. Б. Гришкованыҥ, А. К. Мечушеваныҥ, Е. Г. Зиновьеваныҥ, А. В. Елекованыҥ, Т. Н. Ялбакованыҥ, М. Н. Айбыкованыҥ, З. В. Юрченконыҥ, Ч. А. Тыдыкованыҥ, Н. Н. Мандаеваныҥ тоомјылу ады-јолдоры база адалган. В. Н. Трухманова, Г. А. Апитова, А. Н. Сутягина, Л. Г. Куликова, Н. С. Санникова ла оноҥ до ӧскӧлӧри бӱгӱнги кӱнде муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ методслужбалардыҥ ижин једимдӱ улалтат.

Республиканыҥ школдорында иштеп турган ӱредӱчилердиҥ билгирлерин бийиктедеринде институттыҥ учуры јаан. Мында јылдыҥ сайын 30% шыдар ӱредӱчилер ӱренет. 50% ажыра таскадаачылар институттыҥ ӧткӱрип турган билим методикалык ла тӧзӧмӧл методикалык конференцияларында ла курстарында эрчимдӱ туружат. Конференцияда ак-чек ле эрчимдӱ иштӱ ӱредӱчилер Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ Кӱндӱлӱ грамоталарыла, Быйанду самараларыла кайралдаткандар. Министрдиҥ баштапкы ордынчызы О. Б. Болтошева ӱредӱчилердиҥ билгирлерин бийиктедер институттыҥ директорыныҥ молјуларын бӱдӱреечи Г. Е. Ядагаевага бежен муҥ салковой акчаныҥ сертификадын табыштырган. Конференцияныҥ туружаачылары тал-тӱштиҥ кийнинде секциялардыҥ ла тегерик столдордыҥ ижинде туружып, ченемелле ӱлешкендер. Jуунныҥ уч-турулталарыла јӧп јарадылган.

П. Кабар