Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ 2017 јылдагы ижиниҥ турулталары
29.05.2018
Эл Курултайдыҥ кӱӱк айдыҥ 24-чи кӱнинде ӧткӧн XXXIV сессиязында кӧрӱлген тӧс сурак — Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ 2017 јылда ижиниҥ турулталары керегинде Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ отчеды болгон. Бӱгӱн бис АР-дыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Александр Бердниковтыҥ сессияда эткен јетирӱзин јарлайдыс.
Кӱндӱлӱ Владимир Николаевич!
Кӱндӱлӱ депутаттар, кычырган улус!
Бӱгӱн мен депутаттарга, слер ажыра дезе Алтай Республиканыҥ бастыра эл-јонына тергеениҥ башкарузыныҥ ижи керегинде отчет эдип јадым. Бу јаҥыс та башкаруныҥ ижиниҥ турултазы керегинде јетирӱ эмес, је Алтай Республикада јаҥныҥ ончо кеминде иштегендердиҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижиниҥ турултазы керегинде отчет болуп јат. Россияныҥ президенти В. В. Путинниҥ темдектегениле, «јаҥныҥ кандый да кеминиҥ ижиниҥ тӧс амадузы — Россияныҥ граждандарыныҥ јадын-јӱрӱминиҥ чыҥдыйын бийиктедери». Шак ӧмӧ-јӧмӧ, кожо, бой-бойысты оҥдожып ла јӧмӧжип иштеген тушта ижистиҥ турултазы эҥ артык болуп јат.
2017 јыл јеҥил эмес јыл болгон, ороондо кызылаҥныҥ айалгалары да темдектелген болзо, Алтай Республика амыр јаткан, турумкай ӧзӱмдӱ, алынган ончо молјуларын бӱдӱрген ле јонјӱрӱмдик бӧлӱктиҥ тӧс ууламјыларын турумкай ӧскӱрген тергее болуп арткан.
Республиканыҥ ӧзӱминиҥ јаан учурлу сурактарын бӱдӱрерге 2017 јылда мен Россияныҥ башкарузыныҥ вице-премьерлери Дмитрий Козакла, Александр Хлопонинле, акча-манаттыҥ министри Антон Силуановло, су-кадыкты корыырыныҥ министри Вероника Скворцовала, ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ министри Ольга Васильевала, спорттыҥ министри Павел Колобковло, суу байлыктардыҥ федерал агентствозыныҥ башкараачызы Вадим Никаноровло, јолдордыҥ федерал агентствозыныҥ башкараачызы Роман Старовойтло тушташкам. Транспорттыҥ министри Максим Соколовло ишмекчи ӱч туштажу ӧткӧн. Анайда ок Москваныҥ мэри Сергей Собянинле, «Газпром» ПАО-ныҥ башкартузыныҥ председатели Алексей Миллерле, Россияныҥ министрлериниҥ ордынчыларыла иш аайынча туштажулар ӧткӧн. Бу туштажуларда кӧдӱрген сурактар аайынча јарамыкту јӧптӧр јарадылган.
2017 јыл Россияда Экологияныҥ јылы деп јарлалган ла бийик экологиялык кӧргӱзӱлерлӱ, аҥылу корулу ар-бӱткендик јерлери элбек бистиҥ тергееге бу анчада ла учурлу болгон.
Экологияны корыырына газификацияныҥ программазы, кӱнниҥ энергогенерациязыныҥ ӧзӱми јӧмӧгӧн, су-кадыкты орныктырар ла «јажыл» туризмди, јурт ээлемди, экологиялык аш-курсакты эдип чыгарганын бис экономиканыҥ тӧс ууламјызы деп кӧрӧдис.
Экологияныҥ јылында эткен ижибис кӧп. Чамал аймакта талалык учурлу «Аскатская долина» деген ар-бӱткендик кереес тӧзӧлгӧн, ол карагайлар ӧскӧн кайкал јерди корып алар арга берер. Мындый ок иш эмдиги ӧйдӧ «Турочакский» деген ар-бӱткендик кереести тӧзӧӧри аайынча ӧдӱп јат.
Кӱнниҥ ийдезиле иштеген электростанцияларды тудары улалган. Оҥдойдо кӱнниҥ 5 МВт ийделӱ ле Маймада 20 МВт ийделӱ эки станциязы тудулган. Тудулган станциялардыҥ текши ийде-кӱчи 40 МВт-ка јеткен.
Быјыл бис 10 МВт ийделӱ СЭС-тиҥ баштапкы бӧлӱгин Оҥдой аймактыҥ Ийин јуртында тударга, Маймадагы СЭС-тиҥ ийдезин 25 МВт-га јетирерге темдектейдис. 2019 јылга пландарыс оноҥ јаан — Ийинде, Кӧксуу-Оозында, Чамалда кӱнниҥ ийдезиле иштеген электростанциялар тудары.
Амадубыс — 2022 јылга јетире станциялардыҥ текши ийде-кӱчин 145 МВт-га јетирери, бу тергеениҥ экономикалык ла јонјӱрӱмдик ӧзӱмин буудактаган электроийде керегинде сурактыҥ аайына бӱткӱлинче чыгар арга берер. Бис анайда ок экологиялык бийик кӧргӱзӱлеристи јабызатпай апарарыс, не дезе, кӱнниҥ энергиязы телекейде эҥ ару деп чотолот.
2017 јылда тергееде газ ӧткӱрер иштер оноҥ ары улалган: газӧткӱштер тудулган, 500 кире тураларга газ келген. Газка колбогон туралардыҥ текши тоозы — 3600, 118 котельныйлар газла иштеерине кӧчӱрилген. 2007 јылдаҥ ала тергееде газ ӧткӱрерине 6 млрд 600 млн салковой акча чыгарылган, кӧбизинде бу «Газпромныҥ» акчазы.
«Газпром» ПАО-ныҥ башкартузыныҥ председатели А. Б. Миллерле быјыл тулаан айда ӧткӧн туштажуда бис кожо бӱдӱрген ижистиҥ турулталарын шӱӱшкенис. Jуук ӱч јылга «Газпром» республикага база 3,5 млрд салковой инвестиция акча чыгарарын темдектейт. Маймада ла Горно-Алтайскта, анайда ок Рыбалкада, Дубровкада, Соузгада, Манжерокто, Кызыл-Ӧзӧктӧ газ ӧткӱрер иштер улалар.
Экологияныҥ јылында агашты орныктырып ӧскӱрер иштер 2 муҥ гектардаҥ ажыра јерлерде ӧткӧн, 1,5 миллионноҥ ажыра чаалдар тарылган.
Калганчы јылдарда республикада јараттарды јазаар, Горно-Алтайскта ла аймактарда суулардыҥ коолдорын арчыыр јаан иштер ӧткӧн, ондор километр кору јазалдар, дамбалар тудулган.
2017 јылдыҥ турулталарыла бис «Jажыл патруль» деген организацияныҥ рейтингинде катап ла бийик экинчи јерге чыкканыс. Вернадскийдиҥ јондык кӧмзӧзи Алтай Республиканы «Ороонныҥ экологиялык айалгазын јарандырарына јетирген јаан ӱлӱӱзи ле тергеелердиҥ ноосферный ӧзӱмдӱ бӱдӱмин једимдӱ ичкерлеткени» деген ууламјыда ижи учун кайралдаган.
Россияныҥ президенти Федерал Jуунга 2016 јылдыҥ јаҥар айында эткен баштанузында Россияныҥ ар-бӱткендик кайкал јерлерин, ол тоодо Алтын Кӧлди корыыр программаны белетеери аайынча башкаруга јакыган.
Алтай Республиканыҥ башкарузы «Алтын Кӧлди корыыры» деген ӱлекердиҥ паспортын белетеген, бу документ федерал јаҥныҥ келиштире тӧзӧмӧлдӧрине аткарылган. Бистиҥ тӱп-шӱӱлтелер Федерация Совединде јарадылган, бу сурактар аайынча мен Россия Федерацияныҥ вице-премьери Александр Хлопонинле, ар-бӱткенниҥ байлыктары аайынча министр Сергей Донскойло тушташкам.
Президенттиҥ јакылтазын бӱдӱрери аайынча каруулу министерстволордыҥ ла ведомстволордыҥ чыгартулу улузы турушкан јуун быјыл кочкор айда Россияныҥ башкарузында ӧткӧн. Ондо программаны акча-манатла 2018 јылда јеткилдеп баштаары керегинде јӧп јарадылган.
Президент јакылтазын куру сӧс эдип артырарга бербези быјыл тулаан айдыҥ 1-кы кӱнинде Федерал Jуунга баштанузында: «Байкалды, Алтын Кӧлди ле анайда ок Волга сууны јакалай ар-бӱткендик кайкал јерлерди корыыры аайынча ӱлекерлер јӱрӱмде бӱдер» — деп угусканынаҥ јарт боло берген.
Бис кӧлди орныктырар иштерге федерал бюджеттеҥ баштапкы бӧлӱк — 100 млн салковой кире акча алганыс. Тургуза ӧйдӧ кату сӱрее-чӧплӧ иштеер заводты, Артыбашта ла Иогачта таштанчыларды чыгара тартар ла сууӧткӱштер тудар ӱлекерлер белетелет. Кӧлдиҥ јараттарын јазаар иштер башталган.
Бастыра амадаган иштер јӱрӱмде бӱдер деп, мен алаҥзыбай јадым: Иогач ла Артыбаш јурттарда јолдор, сӱрее-чӧплӧ иштеер завод, сууӧткӱш тудулар, кӧлдиҥ јараттарында кемелердиҥ пирстери, јарыткыштарлу јолдор, парктар, автокӧлӱктер турар турлулар болор ло бу јерлер европей кеминде јазалар.
Бу ончозы јаҥыс та кӧлди корыырга болужар эмес, је оныҥ јанында јаткан эл-јонныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырар, иштеер јерлер тӧзӧлӧр, бюджетке тӱшкен каландар кӧптӧӧр.
Ар-бӱкендик база бир кереести — Манжероктыҥ кӧлин орныктырар иштер кидим ӧдӧт. «Россияныҥ сууээлем комплексиниҥ ӧзӱми» деген программа аайынча бис кӧлдиҥ тынар-тындузына каршу јетирбей, оны арчыыр ла тереҥжидер иштер ӧткӱредис. Ончо иштерди 2018 јылдыҥ ӱлӱрген айыныҥ 1-кы кӱнине јетире бӱдӱрип салары темдектелген. Быјыл јайгыда кӧлдӧ эмдиги ӧйдиҥ европей кемдӱ эжинер јери (пляж) јазалып калар.
Программаныҥ амадузы кӧлди јоголорынаҥ корыыры, ар-бӱткенниҥ кайкалы болгон бӱткен бӱдӱмин корып алары болуп јат. Орныктыру иштер бӱтсе, бу јерде јыл туркунына иштеер туристический кластер тӧзӧлӧр, ого туу чанала јыҥылайтан, келген улус конотон, олорды азырайтан комплекстер, эжинер јерлер кирер.
Ар-бӱткенди корыыр иштер Экологияныҥ јылы ӧткӧниле токтобогоны јарт, олор улалганча.
2017 јылдагы иштиҥ турулталары керегинде айдар болзо, јонјӱрӱмдик-экономикалык ӧзӱмниҥ кӧп кӧргӱзӱлери аайынча Алтай Республика јаҥыс та Сибирьде эмес, је ороон кеминде озочыл јерлерге чыккан. Бисте промышленный иштиҥ кеми ле тӧс капиталга инвестициялар ӧскӧн, орто ишјалдыҥ кеми бийиктеген, эл-јонныҥ акча кирелтелери кӧптӧгӧн лӧ о. ӧ.
Промышленность
Валовый тергеелик продукт 2017 јылда, бодоштыра чоттомолдорло, 48,6 млрд салковой болгон, былтыргызына тӱҥейлезе, 100,2%.
Промышленный производствоныҥ индекси јылдыҥ турулталарыла 131% болгон. Бу кӧргӱзӱ аайынча бис Россияда 3-чи ле Сибирьде 1-кы јерде.
Промышленностьтыҥ индекси аайынча республика ӱчинчи јыл улай бийик кӧргӱзӱлерлӱ иштейт: былтыргы јылда бис Россияда 1-кы јерде, 2015 јылда — 3-чи јерде болгоныс.
Инвестициялар
Тӧс капиталга инвестициялардыҥ физический кеминиҥ индекси, 2016 јылдагы кемине кӧрӧ, 111% ашкан (Россияда бу кӧргӱзӱ — 104,4%, Сибирьде — 100,3%).
Jурт ээлем
Jурт ээлемниҥ 13,2 млрд салковойго турар продукциязы эдилген (оныҥ алдындагы јылдыҥ кӧргӱзӱзи — 12,6 млрд салковой). Тӧс јерде јаҥжыкканы аайынча мал ӧскӱрериниҥ продукциязы турат — 83%.
Иштеп алган эттиҥ бир кижиге келишкен кеми аайынча Алтай Республика Сибирь федерал округта 1-кы јерде, сӱт аайынча 2-чи јерде турат.
2017 јылда, мынаҥ озо јылга кӧрӧ, 12% кӧп картошко, 57% кӧп мааланыҥ ажы јуунадылган. Тергеениҥ јонјӱрӱмдик учреждениелерин бойыныҥ аш-курсагыла јеткилдеери јанынаҥ ӱч јыл мынаҥ кайра темдектелген амаду бӱткен деп айдарга јараар. Бӱгӱн бис учреждениелеристи бойыстыҥ малыстыҥ эдиле, сӱтле, сӱттеҥ эткен аш-курсагысла 92%, мааланыҥ ажыла 95% јеткилдейдис.
Ӧткӧн јылда јурт ээлемниҥ алты јарымказы ӧткӧн.
Экомиканыҥ иштеер бӧлӱгине 466 млн салковой кемдӱ госјӧмӧлтӧ эдилген, јурт ээлемде иштеген 3 783 кижи болуш алган.
Jурт ээлемниҥ тӧс ууламјыларыныҥ бирӱзи — јер сугарары. 2017 јылда бу программа аайынча Кош-Агаш аймакта 200 га јерлерде сугарар иштер башталган, 2018 јылда мелиорацияныҥ системазын орныктырары ончо муниципал тӧзӧлмӧлӧрдӧ башталар.
«Jурт јерлердиҥ турумкай ӧзӱми» деген программа аайынча 3800 кв. м јадар јерлер, 10,8 км сууӧткӱштер (Чичке Чаргы, Шабалин, Кӱпчеген, Подгорное јурттарда), Кызыл-²зӧктӧ газла јеткилдеериниҥ 3 км ажыра јазалдары тузаланарына табыштырылган. Шабалинде ачык теҥериниҥ алдында иштеген музейди тударга ла Чамал аймактыҥ Ороктой јуртында кереес-памятникти орныктырарга акча чыгарылган.
Темдектелгениле, 2018 јылда агропромышленный комплекске эдетен госјӧмӧлтӧниҥ кеми 712 млн салковой, бу ӧткӧн јылдагызынаҥ 12% кӧп.
Туризм
2017 јылда тергеениҥ тӱӱкизинде республикага јорыктап келген улустыҥ тоозы баштапкы ла катап 2 миллионноҥ ашкан. Ыраак јаткан Кош-Агаш ла Улаган аймактарды кӧрӧргӧ келген јорыкчылардыҥ тоозы 50% киреге кӧптӧгӧнин айдар керек. Турјеткилдеш эткен организациялардыҥ тоозы 100-ке кӧптӧгӧн.
2008 јылдаҥ бери туристтердиҥ тоозы эки катапка кӧптӧгӧн лӧ олор республиканыҥ бастыра јерлериле јорыктайт. Туризмди ӧскӱргени муҥдар тоолу иштер јерлер бергени, сувенирлер, аш-курсак садып, тузаланарга аттар берип, сууларла јӱзерин ле караван-парктар тӧзӧп лӧ о. ӧ. јеткилдештер эдип, улус акча иштеп алар аргалу боло бергени биске јаан учурлу.
2017 јылда биске ич туризмди ӧскӱрери аайынча федерал программага туу чанала јаҥылаар «Манжерок» деген комплексте кырдыҥ сындарын искусственный эп-аргала карлаар ӱлекерди кийдирер арга келишкен. Бу аайынча иштер толо кеминде ӧдӧт лӧ карлаар системаны 2018 јылдыҥ јаҥар айыныҥ 1-кы кӱнине јетпей ишке табыштырары темдектелген. Бу керектерге ӧткӧн јылда федерал бюджеттеҥ 100 млн салковой, 2018 јылда 400 млн салковой акча чыгарылган.
Бу системаны тутканы чанала јыҥылаар ӧйди узадар, јылдыҥ соок ӧйинде келип турган јорыкчылардыҥ тоозын 16-даҥ 24% јетире кӧптӧдӧр арга берер.
Федерал программага кирер амадула бис конкурска туружарга база бир ӱлекерди — Караколдыҥ кӧлдӧринде туристтер амыраар јерди тӧзӧӧри аайынча документтерди белетегенис. Бу јерде јерлик туризм ӧзӱм алынган ла ар-бӱткенге јаан каршу эдилет — мындагы кайкал кӧлдӧр јоголорго јеткен. ¯лекерде кӧлдӧрди јараттай јерлерди јазаары, туу чанала јыҥылаар комплекстер тудары темдектелген, мынызы экологиялык јеткер болдырпазын јеткилдеп, бистиҥ эл-јонго иштеер јерлер тӧзӧӧр. Анайда ок узуны 50 км кире Урлу-Аспак — Каракол деген јол тудары темдектелген.
Суу байлыктардыҥ федерал агентствозыла туристтер кӧп болуп турган база бир кереес јерде — Чамалдагы ГЭС-те орныктыру иштер ӧткӱрер сурак шӱӱжилген. Ол аайынча ӱлекер белетелген ле федерал программага 2019 јылда кирерис деп иженедис.
Jол ло транспорт
2017 јылда автокӧлӱктер јӱрер јолдорды корыырга ла тударга 858 млн салковой чыгарылган, тергеениҥ јолдорын ла искусственный јазалдарды тудар ла орныктырар иштерге федерал бюджеттеҥ 101,3 млн салковой алганыс.
Тузаланарга 4 кӱр табыштырылган, 7 кӱр тудулган, тергеелик учурлу 46 км ажыра ла 9 км јербойыныҥ јолдоры, 8 кӱр чыныкталып јазалган.
РФ-тыҥ Чот палатазыныҥ шиҥжӱзи јолдор кӧмзӧзиниҥ акчазын туура тузаланган учуралдар болбогонын темдектеген.
Быјыл бис Акташ — Улаган деген јолды јазаарга акча чыгарарын темдектейдис, бу эҥ ӧҥзӱре сурактардыҥ бирӱзи.
Тӱҥӱр јурттыҥ јанында Кадынды кечире кӱрди тудар иштер улалган, бу ишти 2018 јылда бӱдӱрип чыгарыс. Россияныҥ транспорт аайынча министри Максим Соколовло, Росавтодордыҥ башкараачызы Роман Старовойтло јаҥыс катап эмес туштажулардыҥ шылтузында бу кӱрди тударга федерал бюджеттеҥ 442 млн салковой чыгарылган.
Подгорный јурттыҥ јанында Кадын кечире кӱрди тудар суракты база федерал кеминде јылдырып турус.
Чуйдыҥ јолында ээчий комплексти — Горно-Алтайск јаар барып јатканын кӧлӱктерди Маймага кирбей ле Майма јаар барганын база башка ӧткӱрер, Майманы кыйып барган 2,7 км јолды тудар иштер аэропорттыҥ јуугында улалганча. Бу комплексти тудары ӱч јылга ӧдӧри темдектелген.
Бис Алтай Республиканы туристический кластер эдип ӧскӱрерге аҥылу учурлу «Горно-Алтайск — Артыбаш» деген јолды федерал ар-јӧӧжӧгӧ кийдирер тӱп-шӱӱлте эткенис. Ол јӧптӧлзӧ, бу јолды кичеерге ле тударга керектӱ акча федерал бюджеттеҥ чыгарылар.
Строительство
Строительстводо иштердиҥ кеми 2017 јылда, текши ороондо ло Сибирьде чилеп ок, јабызаган.
Улус јадар тураларды тударын алза, бис былтыр бу бӧлӱкте ӧзӱми 5% ашкан ас тоолу тергеелердиҥ тоозына киргенис (текши ороондо ло Сибирьде бу кӧргӱзӱ база јабызаган). Улус јадар текши кеми 140 муҥ кв м кире туралар тузаланарына табыштырылган, пландаганыс 111% бӱткен.
Улус јадар туралар тудары аайынча республика Сибирьде 1-кы јерге чыккан. Бис 2005 јылдагызынаҥ 4 катапка кӧп кв м туралар тутканыс. Ол ӧйлӧрдӧ бу кӧргӱзӱ аайынча СФО-ныҥ орто кӧргӱзӱзине де јетпей туратан болзоос, эмди чик јок акалап јадыс.
Тура тудар 169 участокты инженерный инфраструктурала јеткилдеерге 44 млн салковой акча чыгарылган. 1 723 участок таҥынаҥ тура тударга кӧп балдарлу билелерге берилген.
Суула јеткилдеер ле суудаҥ корыыр иштерге 97 млн салковойдоҥ ажыра акча чыгарылган. Горно-Алтайскта сууны арутаар цех тудулган.
2017 јылда республикада «Формирование современной городской среды» деген программа ижин баштаган. Ол аайынча Горно-Алтайскта кӧп квартираларлу 7 тураныҥ јаны ла 3 јондык јер — Билениҥ сквери, Культураныҥ ла амыралтаныҥ каладагы паркында скейт-парк ла Мелиорация микрорайондо балдар спортко таскадынар ла ойноор јер јазалган. Анайда ок Jеҥӱниҥ паркында јазал иштер ӧткӧн. Программа аайынча иштерге чыгарылган акчаныҥ текши кеми 50 млн салковойдоҥ ажыра.
Кӧп квартираларлу 27 турада капитальный ремонт ӧткӱрилген.
Улусты јадарга јеткерлӱ эски туралардаҥ кӧчӱрер программа аайынча 2017 јылда 105 јердеҥ 253 кижи јадар јаҥы јерлерге кӧчӱрилген. 2013 јылдаҥ бери бӱдӱрип келген бу программа тургуза ӧйдӧ токтогон. Оныҥ улаларына бис иженедис, бу федерал башкарудаҥ камаанду.
2017 јылда ӧскӱс 150 баланы јадар јерле јеткилдегенис, пландалганы 108 кижи болгон.
Jонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ
Республиканыҥ бюджеди јонјӱрӱмдик ууламјылу болгонын мындагы улуска аҥылап темдектеери керек јок деп бодойдым. Эл-јонныҥ јадын-јӱрӱми кирелӱ бӧлӱгине, кезик категорияга кирип турган граждандарга јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧ эдерге бис јылдыҥ ла 1,5 млрд салковой кире акча чыгарадыс. Республикада јаткан эл-јонныҥ 62% јонјӱрӱмдик јӧмӧлтӧниҥ кандый бир бӱдӱмин алып јат.
Онойдо, туразы учун јалды ла коммунал јеткилдештерди тӧлӧӧргӧ акчала јӧмӧлтӧ эдилген јеҥилтелерлӱ улустыҥ тоозы 24,5 муҥ кижи болгон, кӧп балдарлу 5 400 биле балазына ай сайын болушту акча (пособие), 1,5 муҥ граждандар государстволык јӧмӧлтӧ болуш алган, республиканыҥ 16 300 кижизи 161 млн салковойдоҥ баазына турган эмдерле јеткилделген, 1 384 кижи бийик технологиялу медициналык болуш алган. Бу тооломды оноҥ до ары улалтарга јараар.
Ада-Тӧрӧл учун Улу јууда корогон јуучылдыҥ билезиниҥ 3 кижизи, јуучыл керектердиҥ 4 ветераны, кенек 10 кижи ле, ӧрӧ айтканымла, 150 ӧскӱс јадар јерле јеткилделген.
Су-кадыкты корыыры
2017 јылда медико-демографиялык кӧргӱзӱлер бисте база јарамыкту болгон. Су-кадыкты корыыр бӧлӱкте јолдыҥ карталарында темдектелген кӧргӱзӱлердиҥ ончого јуугы бӱткен.
Ак-јарыкка туулган балдар аайынча Алтай Республика Россияныҥ тергеелери ортодо 5-чи јерде болуп, озочылдардыҥ тоозына кирген. Улустыҥ корогоныныҥ текши кӧргӱзӱзи јабызап јат, ол 9,6 промилле болгон, бу ӧткӧн јылдаҥ 4% јабыс. Канныҥ ла онкологиялык оорулардаҥ, чемет оорудаҥ, сынык-бычыктардаҥ, корондонгонынаҥ, јеткерлердеҥ, кол салынганынаҥ божогон улустыҥ тоозы астаган.
Врачтарла јеткилдеш бисте Россияныҥ ла Сибирьдиҥ орто кӧргӱзӱлеринеҥ бийик, јурт јерлерди алза — эки катапка бийик. Чокым оорулар аайынча кезик специалисттер једишпей турганы бар, је бу аайынча бис иштеп јадыс.
Су-кадыкты корыырыныҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин тудары ла тыҥыдары аайынча иш 2017 јылда улалган. Бис ыраак јаткан једерге кӱч Балыкчы јуртта эмдиги ӧйдиҥ некелтелериле тудулган участковый эмчиликти тузаланарга табыштырганыс. Чолушман ӧзӧктиҥ јурттары тӱрген болуштыҥ эки јаҥы кӧлӱгиле јеткилделген.
Бир канча ФАП-тар ишке табыштырылган: Майма аймактыҥ Карасук, Усть-Муны, Подгорное јурттарында, Шабалин аймактыҥ Шыргайты јуртында, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Кайтанак јуртында, Чой аймактыҥ Уймень јуртында. Россияныҥ эҥ јаан јурты болгон Майманыҥ кӧп улус јаткан эки микрорайонында — Алгаирде ле Советский оромдо врачтыҥ эки офизин ачканыбыс.
Чамал аймактыҥ эмчилигин 2018 јылда инвестордоҥ садып алып јадыбыс, ороонныҥ президенти В. В. Путинниҥ јӧмӧгӧниле бу акча бюджетте салынган.
Горно-Алтайскта тӱрген болуштыҥ иштеген јери јаҥырта јазалган. Майма аймактыҥ эмчилигиниҥ ээчий бӧлӱгин тудары улалат. Кызыл-²зӧктӧ лӧ Чендекте участковый эмчиликтер, Улаганда аймактыҥ эмчилигин, Туньжада, Кебезенде, Jайлуда ФАП-тарды тудары темдектелген. Иогач јурттыҥ эл-јонын эмчилик болушла јеткилдеер, Урлу-Аспакта кӱйген ФАП-тыҥ ордына јаҥызын тудар сурактардыҥ аайына чыгарыс.
Перинатальный тӧс јерди (бала табар республикан тураны) јаҥырта тударын пландайдыс, бу улуска сӱрекей керектӱ тудум. Тургуза ӧйдӧ ол чыҥдый јазалдарла, бийик усту эмчилерле јеткилделген учреждение, республикада бала тапкан учуралдардыҥ 80% мында ӧдӱп јат.
Аймактарга тӱрген медициналык болуштыҥ ондор тоолу кӧлӱктерин алганыс. Республика санитарный авиацияныҥ ӧзӱми аайынча программага кирген ле Россияныҥ президентиниҥ чике јакылтазы аайынча биске эмдиги ӧйдиҥ вертоледы берилген. 2016 јылда јӱк 10 учуштар эдилген болзо, ӧткӧн јылда 290 кижиниҥ, ол тоодо 31 баланыҥ јӱрӱмин санавиацияныҥ болужыла аргадаганыс.
Бийик технологиялу медициналык болушты 1384 кижи алган, ол тоодо федерал клиникаларда — 700 кижи. Республикан эмчиликтиҥ врачтары нейрохирургия, онкология, јӱрек-тамырлардыҥ хирургиязы, травматология, ортопедия ла офтальмология деген ууламјыларла бийик технологиялу 472 операция эткен. Азыйда бис бу керегинде јӱк амадайтаныс.
2017 јылдагы иштиҥ турулталарыла Алтай Республика су-кадыкты корыыр бӧлӱкте государстволык политиканы бӱдӱрерине эткен јаан јӧмӧлтӧзи, Россия Федерацияныҥ эл-јонын корыырында једимдӱ ӧмӧ-јӧмӧ ижи учун Россияныҥ су-кадыкты корыыр министри Вероника Скворцованыҥ Быйанду самаразыла кайралдаткан.
Jедимдерди темдектеп, су-кадыкты корыыр иште аайынча чыгатан эмди де кӧп сурактар барын мен оҥдоп-билип јадым, олор аайынча бис турумкай иштеп јадыс.
Ӱредӱлик
Президент темдектеген јаан учурлу иштердиҥ бирӱзи — текшиӱредӱлик организацияларда јаҥы јерлер тӧзӧӧри. Бу ишти бис турумкай ӧткӱредис. 2017 јылда Плакастыҥ адыла адалган республикан гимназияныҥ 260 бала ӱренер эски туразы чыныктап јазалган, эмди мында 7-чи школдыҥ баштамы класстары ӱренет.
Jаҥырта јазалган кийнинде, сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинде, Турачактагы школдыҥ 672 бала ӱренер корпузы ишке табыштырылган, чаган айдыҥ 17-чи кӱнинде дезе, кыска ӧйгӧ тудулып, бу школдыҥ база бир бӧлӱги иштеп баштаган. Школды орныктырып јазаарга 378 млн салковойдоҥ ажыра акча чыгарылган, бу акчаныҥ кӧп сабазы Россияныҥ президентиниҥ јакыганыла федерал бюджеттеҥ берилген. Бӱгӱн бу республикада эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келишкен, бастыра керектӱ не-немеле јеткилделген эҥ јаан школ болуп јат.
Чамал аймактыҥ Онос јуртында јаҥы школ ачылган, мында јеткер болуп, школдыҥ туразы кӱйген ле айалганы тӱрген тӱзедер керек болгон.
Коррекциялык школ-интернаттыҥ балдар амырап уйуктаар туразы јаҥырта јазалган. Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Амур јуртындагы школдо јаҥыртулу иштер эдилген.
Горно-Алтайскта 9-чы гимназияныҥ школы чыныктап јазалган, бого керектӱ акчаны президент бойыныҥ Резервный фондынаҥ чыгарган. Ремонтко чыгарылган акчаныҥ текши кеми 30 млн салковойдоҥ ажыра.
Кан-Оозында ла Владимировка јуртта школдор јаҥырта јазалат, Каракокшо ло Кайтанак јурттардыҥ школдорында, Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Катанду јуртындагы балдардыҥ садында јаан ремонт иштер ӧдӧт. Улаган аймактыҥ Паспарты јуртында, Горно-Алтайсктыҥ Заимка микрорайонында јаҥы школдор тудулат. Jуук ӧйлӧрдӧ Горно-Алтайскта 7-чи школды тударын баштаарыс.
Анайда ок Кош-Агаш аймактыҥ Джазатор јуртында, Шабалин аймактыҥ Камлак ла Чичке-Чаргы јурттарында школдор тудары, Jабаган јуртта баштамы школды, Боочы, Кара-Кујур ла Ӱстиги Апшыйакту јурттарда школдорды јаҥырта јазаары темдектелген.
Jуук ӧйлӧрдӧ Шабалин јуртта балдардыҥ садында ремонт иштер башталар. Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Талду, Чамал аймактыҥ Эликманар, Кан-Оозы аймактыҥ Jабаган, Турачак аймактыҥ Иогач јурттарында школдор тудулар.
2018-2019 јылдарда Алтай Республикага 2 айдаҥ ала 3 јашка јетире балдар јӱрер ӱзеери јерлер тӧзӧӧргӧ федерал бюджеттеҥ 282 млн салковой акча чыгарылып јат. Кажызына ла 60 бала јӱрер балдардыҥ садтарын Кызыл-²зӧктӧ, Кӧксуу-Оозында ла Шабалинде тудары темдектелген. Республиканыҥ тӧс калазында 325 бала јӱрер балдардыҥ ӱч сады тудулар.
Бистиҥ балдар јарамыкту айалгаларда ӱрензин ле олорго јеткер болбозын, курсагы чыҥдый болзын, транспортло, керектӱ ончо немеле јеткилделзин деп, бис ас эмес акча чыгарадыс.
Культура
2017 јылда культура бӧлӱкте јаан учурлу 56 керек ӧткӧн, ол тоодо орус албатыныҥ јайааныныҥ тергеелер ортодогы «Родники Алтая» деген фестивали, Кайчылардыҥ эл отоктор ортодогы курултайы, «Jиит јайалталар» деген республикан кӧрӱ, Бијениҥ телекейлик кӱнине учурлалган хореографиялык кӧрӱ, Музейдиҥ тӱни, Кеендик-санаттыҥ тӱни ле о. ӧ. Республиканыҥ Эл театры јаҥы алты ойын-кӧргӱзӱ белетеп, кӧрӧӧчилерге кӧргӱскен.
Кеендиктиҥ ишчилериниҥ республиканыҥ тыш јерлериле јол-јорыктары кӧп болгон. Jашӧскӱримниҥ ле студенттердиҥ Сочи калада ӧткӧн 19-чы телекейлик фестивалинде Алтай Республиканыҥ адынаҥ турушкан «Алтайдыҥ кайчылары» деген ӧмӧликти аҥылап темдектеер кӱӱним бар.
Культураныҥ ла искусствоныҥ 184 ишчизи Алтай Республиканыҥ нерелӱ аттарыла, государстволык сыйларыла темдектелген, кӱндӱлӱ грамоталарла, быйанду самараларла кайралдаткан.
Культураныҥ учреждениелериниҥ материально-технический тӧзӧлгӧзин тыҥыдар иш улалган. Онойдо, Кан-Оозы јуртта культураныҥ тӧс јери јаҥырта јазалган, бу ишке акча анайда ок президенттиҥ Резервный фондынаҥ чыгарылган.
Чой аймактыҥ Сейка јуртында Культураныҥ туразын бӱдӱре тудар иш улалганча, быјыл бу тура иштеерине табыштырылар.
Jуук ӧйлӧргӧ темдектелген иштердиҥ тоозында — Кӱпчегенде, Jаҥы Белтирде, Кара-Кујурда, Оносто, Телеҥит-Сортогойдо культураныҥ тураларын тудары ла јаҥырта јазаары.
Спорт
Эмдиги телекейде јӱк санаа-сагышту, кӱчтӱ, спортчы, су-кадык нациялар чыдажып, ӧскӧ элдерле теҥ-тай маргыжар аргалу, оныҥ учун физкультураныҥ ла спорттыҥ ӧзӱми бистиҥ тӧс иштеристиҥ тоозына кирип јат деп, президент В. В. Путин темдектеген.
Ӧткӧн јылда Алтай Республиканыҥ спортчылары спорттыҥ дзюдо (ӱскер улус ортодо), гребной слалом, самбо, рафтинг, јуучыл самбо, грек-рим кӱреш, полиатлон, спорттыҥ ориентированиези, армспорт деген бӱдӱмдеринде бийик једимдерге јеткен.
Телекейлик ле Европаныҥ чемпионаттарында ла первенстволорында бистиҥ спортчылар 21 медаль ойноп алган.
Таҥынаҥ дисциплиналарда ла текши зачетто Горно-Алтайсктагы госуниверситеттиҥ телекейдиҥ ле Европаныҥ чемпиондоры болуп чыккан рафтерлорыныҥ једимин аҥылап темдектеер кӱӱним бар.
Европаныҥ самбо аайынча маргаандарында алтын медальды Сӱмер Шалданов ойноп алган. Jуучыл самбо аайынча телекейлик кубоктыҥ чемпионы болуп Родион Асканаков, Вера Водолеева кышкы полиатлон аайынча телекейлик кубоктыҥ кӱлер јеҥӱчили болуп чыккан.
Республикада 13 спортзал иштеерге табыштырылган. Ӧткӧн јылда 17 спортзалды ла спорттыҥ 29 площадкаларын тудар иш улалган, база 20 спортзалды тудары темдектелген.
Горно-Алтайскта «Газпромныҥ» чыгарган акчазыла Спортивный акробатиканыҥ тӧс јери ачылган. Jӱстер тоолу балдар спорттыҥ бу сӱрекей јараш, олимпий бӱдӱмине Эл Курултайдыҥ депутады Г. П. Суминниҥ башкартузыла таскадынат.
Майма јуртта физкультураныҥ ла су-кадыкты орныктырар «Атлант» деген комплексти тудары улалганча, мында искусственный тошту јыл туркунына иштеер јер ле спорттыҥ ойноор бӱдӱмдериниҥ залы болор. Тоштыҥ ӧргӧӧзин ишке быјыл табыштырары темдектелет, бу республикада хоккейди ле фигурный јыҥылашты једимдӱ ӧскӱрер аргалар берер.
Тергеебисте спорттыҥ кышкы бӱдӱмдерине — туу чанага, кышкы полиатлонго, јӱгӱрер чанага, хоккейге ле о. ӧ. јилбӱ јаанаганыла колбой, мен республикада Спорттыҥ кышкы бӱдӱмдериниҥ тӧс јери деген аҥылу учреждение тӧзӧӧр шӱӱлтеге келгем, тургуза ӧйдӧ бу јанынаҥ иш ӧдӱп јат.
Аргачылык
Экономиканыҥ иш бӧлӱгин јӧмӧӧргӧ, 2017 јылда кооперацияныҥ, аргачылыктыҥ, јурт ээлем прозводствоныҥ ӧзӱмине тӧс ајару эдилген.
Онойдо, 88 млн салковойдоҥ ажыра акчага 128 микрозаймдар берилген, 30 млн салковойдоҥ ажыра акчага гарантиялар эдилген.
Лизингтиҥ јӧптӧжӱлериле јазалдар алган чыгымдардыҥ кезигин орныктырарга, электросетьтерге технологический колбу эдерге, школго јӱргелек балдардыҥ ӱредӱлик тӧс јерлерин тӧзӧӧргӧ 16 аргачы текши кемиле 15 млн салковойдоҥ ажыра субсидия алган.
Кӱпчеген јуртта Албаты узаныжыныҥ тӧс јерин керектӱ јазалдарла јепсеерге ле устарды ӱредерге 3 млн салковой кире акча чыгарылган, бу федерал бюджеттиҥ акчазы.
Промышленниктердиҥ ле аргачылардыҥ Россияда биригӱзиниҥ быјыл ӧткӧн съездинде РФ-тыҥ президенти инвестицияларга јарамыкту айалгалар тӧзӧӧри, иштеер айалганы јарандырары, аргачылыкка эткен буудактарды јайладары аайынча башкарынар чокым шӱӱлтелер эдерге турганын угускан. Бойыстыҥ ижисте бис бу айдылганыла башкарынып јадыс. Республикада јарамыкту инвестициялык айалга тӧзӧӧри аайынча иш бир канча јылдарга улай турулталу ӧдӧт.
Алтай Республиканыҥ башкарузы, Промышленниктердиҥ ле аргачылардыҥ Россиядагы биригӱзи (Александр Шохин) ле Промышленниктердиҥ ле аргачылардыҥ биригӱзиниҥ талалык бӧлӱги (Сергей Коротеев) ортодо ӱчјандай јӧптӧжӱ тургусканыс, ондо республикага инвестициялар келерин јилбиркедер јанынаҥ методикалык болуштыҥ ла чокым јӧмӧлтӧ керектер темдектелген.
Быјылгы јылдыҥ кочкор айында мен Кичӱ ле орто аргачылыктыҥ ӧзӱми аайынча федерал корпорацияныҥ генеральный директоры Александр Браверманла тушташкам. Бис республикага инвестициялар келерин, ол тоодо «МСП Банк» ажыра, јилбиркедер, јурт ээлемде кооперацияны јӧмӧӧр сурактарды шӱӱшкенис. Бу бизнестиҥ ӧзӱмине ӱзеери акча алар јакшынак аргалар, је кӧп неме аргачылардыҥ бойыныҥ кӱӱнинеҥ ле эрчиминеҥ камаанду.
Инфляция, ишјал, ишјоктор
Инфляцияныҥ кеми республикада — 1,6%. Бу Россияныҥ ла СФО-ныҥ орто кӧргӱзӱлеринеҥ јабыс.
Эл-јонго эткен јалду јеткилдештердиҥ кеми 7% киреге бийиктеген, бу кӧргӱзӱ ороондо азыйгы ла кеминде арткан.
Ишчилердиҥ айлык орто ишјалы 4,8% бийиктеген ле 25 903 салковой болгон, эл-јонныҥ акча кирелтелери 4,2% ӧскӧн.
2018 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала РФ-тыҥ Конституциялык јаргызыныҥ јӧбин бӱдӱрип, бис МРОТ-ко (ишјалдыҥ эҥ јабыс кеми) районный коэффициентти ле процент кожулталарды кожуп тӧлӧйдис.
Чаган айдыҥ 1-кы кӱнинеҥ ала МРОТ јадын-јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчаныҥ 85% јеткен (13 285 салковой). 2018 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала, јӧптӧлгӧн лӧ Президент колын салган јасак аайынча, ишјалдыҥ эҥ јабыс кемин јадын-јӱрӱмге керектӱ эҥ ас акчаныҥ кемине јетирип јат, айдарда, ишјалдыҥ эҥ ас кеми районный коэффициентле кожо республикада 15 628 салковой, Кош-Агашта дезе 26 муҥ салковой болор.
Бу ишти бӱдӱрерге јаан кемдӱ акча керек — 1 млрд 200 млн салковой, ӧскӧ статьялар аайынча кату кымакайлаш эдип, бюджетте бу акчаны бис темдектеп салганыс. Адалган керектерге бис федерал бюджеттеҥ болуш алып јадыс — 151 млн салковой чыгарылган, база 251 млн салковойды сакыйдыс. Jе кандый да болзо, алынган ончо молјулар бӱдер.
Иштеги рынокто айалга токынаган. 2053 кижи удурумга ла јаантайын иштеер ишле јеткилделген, 1134 кижи ӱредӱ ӧткӧн эмезе ӱзеери ӱредӱ алган, профориентацияны 6104 кижи ӧткӧн, 62 кижи аргачылык иш баштаарга акчала јӧмӧлтӧ алган. Бу кӧргӱзӱлер ӧткӧн јылдардагызынаҥ бийик.
Бюджет политика
2017 јылда бюджет јанынаҥ политика кемјӱлӱ болгон. Тӧс ајару јонјӱрӱмдик молјуларды, федерал ведомстволорло јӧптӧжӱлерди, президенттиҥ јарлыктарын бӱдӱрерине эдилген. Республика президенттиҥ јарлыктарында темдектелген ончого јуук кӧргӱзӱлерди, ол тоодо бюджет бӧлӱктиҥ кезик ишчилердиҥ ишјалын кӧдӱрери аайынча ишти бӱдӱрип чыккан.
Бис таҥынаҥ иштеп алган кирелтелеристи 491 млн салковойго кӧптӧткӧнис, тергеениҥ государстволык тӧлӱзиниҥ кеми 5,4% јабызаган.
Кӱндӱлӱ депутаттар, сесияныҥ ижинде турушкандар!
Jетирӱмниҥ учында ӧткӧн јыл биске коомой эмес, једимдерлӱ јыл болгонын темдектеер кӱӱним бар. Ончого јуук кӧргӱзӱлер аайынча ӧзӱм темдектелген. Бис јаҥыс јерде турбаганыс, федерал тӧс јерле колбу тудуп, кӧп иштегенис, јаан учурлу бир канча объекттерди «кыймыктадып ичкерлеткенис», келер јылдыҥ ижине тӧзӧлгӧ салганыс.
Тергеениҥ ӧзӱмине јӱрӱмдик учурлу кӧп баштанулар ороонныҥ президенти В. В. Путинниҥ јӧмӧлтӧзиниҥ шылтузында јӱрӱмде бӱткен. Бойымныҥ адымнаҥ бистиҥ граждандарга быјылгы јылдыҥ тулаан айыныҥ талдаштарында эрчимдӱ турушканы ла ороонныҥ талдап алган јолын, государствобыстыҥ башчызын јӧмӧгӧни учун акту кӱӱнимнеҥ быйанымды айдадым.
2018 јылдыҥ тулаан айыныҥ 1-кы кӱнинде президент Федерал Jуунга эткен баштанузын кыйуны ӧдӱп чыккан, ороонныҥ ичкери ӧзӱмин јылдарга ла онјылдыктарга темдектеп ууламјылаган деп бойы темдектеген. Jаҥныҥ ижиниҥ тӧс амадузы — «албатыны корыыры ла граждандардыҥ аргалу јадын-јӱрӱмин јеткилдеери» деп, ол айткан.
Президенттиҥ баштанузында тергеелик јаҥдардыҥ алдында тургускан иштерди бӱдӱрери аайынча пландар, јолдыҥ карталары тургуза ӧйдӧ АР-дыҥ башкарузында да, Эл Курултайда да белетелген ле јуук јылдарда бистиҥ ижистиҥ тӧс ууламјыларын шак бу тӧс документтер темдектеер.
Мен эҥ учурлу ууламјыларды адайын:
граждандардыҥ акча-манат јанынаҥ айалгазын јарандырары ла эл-јонныҥ јадын-јӱрӱминиҥ айалгалары эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келижерин јеткилдеери; су-кадыкты корыырыныҥ баштамы ӱйе-бӧлӱги улуска јуук болоры; автојолдорды тударыныҥ кемин бийиктедери; фермаларды, билелик предприятиелерди јӧмӧӧри, јурт ээлемди оноҥ ары ӧскӱрери; тергеени ӧскӱрери; экологиялык сурактары бӱдӱрери; ӱредӱликти јаҥырта тӧзӧӧри.
Президенттиҥ темдектеген бир де ууламјызы ајару јок артпас ла Алтай Республикада јӱрӱмде бӱдер.
2017 јылда бис тергеебистиҥ 2035 јылга јетире ӧзӱминиҥ стратегиязын јаҥырта јазаганыс ла оны быјылгы јылдыҥ башталарында јӧптӧгӧнис. Jаҥы стратегияда ӧзӱмисти «јажыл экономикага» тӧзӧлгӧлӧп, ар-бӱткенниҥ байлыктарын чебер тузаланып ӧскӱрерине эткенис.
Бис, азыйдагы ла чылап ок, туристско-рекреационный комплексти, аш-курсак белетеер промышленностьты, јурт ээлемди, биофармацевтический, санаторно-курортный комплексти, јонјӱрӱмдик бӧлӱкти, эколого-экономикалык айалга јарамыкту болорын јеткилдеп, инфраструктураны ӧскӱрерис.
Темдектеген иштерди бӱдӱрери бистиҥ ончобыстаҥ — бӱдӱреечи ле јасакчы јаҥдардыҥ, бизнестиҥ, јондыктыҥ чыгартулу улузынаҥ ла бистиҥ улу орооныстыҥ кажы ла гражданининеҥ турулталу иш, каруулу болорын ла јӱрӱмди јакшы јаны јаар кубултарга ӧмӧ-јӧмӧ албаданарын некейт.
Бис јаткан јерис граждандарга јуртаарга эптӱ, јарамыкту ла јеткер јок болзын деп, балдарыска ла баркаларыска оны корып аларга кичеенип иштеерис. Ӧмӧ-јӧмӧ иштезебис, бу амадубыска једерис деп, мен бӱдӱп јадым.
ТОП
Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай
УТВЕРЖДАЮ Приказом и.о. главного редактора АУ РА «Редакция газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» от _____________ № Кудачина Э.В. Положение Конкурса на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины ТЮГАЙ Объявлен Конкурс на Стипендию имени заслуженного журналиста Республики Алтай Галины Тюгай. Организатор: редакция республиканской газеты «Алтайдыҥ Чолмоны» (далее Редакция). К участию приглашаются обучающиеся 4-11 классов общеобразовательных школ Республики
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым
Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар
Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир