Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Ороонныҥ гран-кыйулары бек коруда

29.05.2018

Алтай Республиканыҥ башчызы Александр Бердников кӱӱк айдыҥ 25-чи кӱнинде Павел Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда ӧткӧн Россияныҥ погранчерӱзиниҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгына учурлалган кӧдӱриҥиде турушты.

«Jондык-политикалык иштиҥ бӱдӱмдери кубулат, государствоныҥ стройы кубулат, је погранчерӱ кандый да ӧйдӧ службазына чындык артат, олор сӱреен каруулу ишти — Тӧрӧлиниҥ гран-кыйуларын ак-чек корулап јат. Бистиҥ ороондо кандый ла ӧйдӧ пограничниктерди бийик кеминде тооп, олордыҥ бӱткӱл ороонныҥ амыр-энчӱзи учун кату ла јалтанбас ижи јолду баалалган» — деп, республиканыҥ башчызы темдектеди.
Ол онойдо ок Алтай Республика гран-кыйуга јуук тала, тӧрт ороонныҥ белтиринде турат, «Россия Федерацияныҥ јаан учурлу форпостторыныҥ бирӱзи» деп эзетти.
«Гран-кыйу јаантайын аҥылу ајаруда јер болуп јат. Ороонныҥ гран-кыйузын корыыры кандый да ӧйдӧ эҥ ле каруулу, учурлу керек болгон до, болуп та јат. Бистиҥ пограничниктер бойыныҥ ижин једимдӱ бӱдӱрет» — деп, Александр Бердников чокымдады.

Башкартуныҥ ончо ишчилерине сакыбаган айалгаларда јаантайын болушка келип турганы учун аҥылу быйанын айтты. Ол темдекке 2014 јылдыҥ јас ла јайында суулар јараттарынаҥ ажынып јайыларда болгон тӱбекте олордыҥ болужы керегинде айтты: «Слер кандый да аҥылу сурак јогынаҥ курлаага јетире сууга кирип, Маймада Тӱштӱк деп ортолыкта улусты аргадап, онойдо ок сууга алдырткан ӧскӧ дӧ јерлердеги улусты аргадаарга болушканар. Бу јӧмӧлтӧниҥ, болуштыҥ учуры сӱреен јаан».

Калганчы јылдарда гран-кыйуга јуук турган јерлердиҥ инфраструктуразы јаранат, ол тоодо бистиҥ республиканыҥ.
Кӧксуу-Оозында, Кош-Агашта, Карагайда административный ла улус јадар комплекстер тудулган. Горно-Алтайскта пограничниктердиҥ калачагы ачылган. Тургуза ӧйдӧ ондо иштеерге, јадарга јарамыкту айалга тӧзӧлгӧн. Jап-јаҥы технический эп-аргалардыҥ шылтузында ороонныҥ гран-кыйузын корулаар иштиҥ аайына тӱрген ле чыҥдый чыгар арга бар.

Спикер Владимир Тюлентин бойыныҥ уткуулду сӧзинде «Ороонго бойыныҥ эл-јоныныҥ јӱрӱми ле су-кадыгы кандый да ӧйдӧ баштапкы јерде турат. Jе мынызы качан бойыныҥ гран-кыйуларыныҥ кемнеҥ де камааны јогын ла гран-кыйуларга тийерге јарабазын буспаганда болор аргазы бар. Шак ла слерге каруулу иш молјолгон — бистиҥ Тӧрӧлистиҥ гран-кыйуларын јерде, сууда, кейде корыыры. Пограничниктиҥ јажыл фуражказы јана баспас јалтанбастыҥ, молјузына ла чертине чындык болгонын керелеп јат. Бистиҥ пограничниктердиҥ турумкайынаҥ, ченемелинеҥ, узынаҥ, гран-кыйуны тӱни-тӱжи корулап јаткандарынаҥ Россияныҥ амыр-энчӱзи кӧнӱ камаанду» деп айтты.

«Бистиҥ санаабыста Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ јылдарында ӧштӱниҥ јолын туйуктагандардыҥ, амыр-энчӱ ӧйдӧ Тӧрӧли учун тынын кысканбаган, јӱрӱминиҥ учына јетире чертине чындык арткандарыныҥ нерелӱ керектери јажын-чакка артар. Ороонныҥ гран-кыйуларын корыыры эҥ ле каруулу, кату иштиҥ бирӱзи болгонын тӱӱки јакшы кӧргӱзет. Шак оныҥ учун погранчерӱ кандый да ӧйдӧ тоомјылу деп чотолгон. Тӧрӧлиниҥ гран-кыйуларын корулаарында ороонныҥ калыктарыныҥ јилбӱлерин, граждандарды бастыра јанынаҥ корулап алары, экономиканы, культуралык байлыкты кӧп тоолу јеткердеҥ, ол тоодо контрабандадаҥ, наркотрафиктеҥ ле калыктар ортодогы терроризмнеҥ аргадап-чеберлеп алар арга-чагы, ийде-кӱчи кӧрӱлет — деп, Владимир Тюлентин айтты.

— Слерде службазын бойыныҥ ижиниҥ устары ӧдӧт. Олордыҥ јӱрӱминде чындык, каруулу, јалтанбас деген сӧстӧр баштапкы јерде турат. Кажы ла јуучыл-пограничник Тӧрӧлистиҥ чындык коручылы болуп јат. Алтай Республика туристтерге јарамыкту тала болгонын ајаруга алза, слердиҥ ижигер анчада ла каруулу — деп темдектеди.
Jуулгандарды байрамла онойдо ок Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча Пограничный башкартузыныҥ јааны Александр Кайгородов уткыды. «Россия Федерацияныҥ перзидентиниҥ айтканыла, пограничник јаҥыс та профессия эмес, ол салым. Ол бис, Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ военнослужащийлери, 28-чи Ойрот погранотрядтыҥ јакшынак јаҥжыгуларын улалтадыс. Бӱгӱнги кӱнде бистиҥ башкартуныҥ личный составы јаҥыс та республиканыҥ јеринде эмес, је онойдо ок Россия Федерацияныҥ тыштында, ороонныҥ ончо гран-кыйуларында молјуларын ак-чек бӱдӱрет» — деп айтты.

Россия Федерацияныҥ государственный гран-кыйузын корыыр иште јетирген ак-чек ижи учун Алтай Республиканыҥ башчызы Александр Бердников тӧшкӧ тагынатан «100 лет учреждения Пограничной службы» деген юбилейлик темдекле кайралдатты. Кайралды Александр Кайгародов табыштырды.
Байрамдык кӧдӱриҥиде эл-тергеелик ӧскӧ дӧ кайралдар јолду ээлерине табыштырылды. Алтай Республиканыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ Jакааныла РФ-тыҥ эл-тергеелик гран-кыйузын корыырында једимдӱ ижи, чындык службазы ла профессионал узы учун Алтай Республиканыҥ Кӱндӱлӱ грамотазыла Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча Пограничный башкартузыныҥ старший прапорщиги, бӧлӱктиҥ јааны техник Мерген Конунов кайралдатты.

Россия Федерацияныҥ гран-кыйузын корыырында једимдӱ ижи, чындык службазы ла погранчерӱниҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгыла колбой, Алтай Республиканыҥ Башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ Быйанду самаралары Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча Пограничный башкартузыныҥ бӧлӱгиниҥ јааныныҥ ордынчызы подполковник Александр Тенишевке, сарший прапорщик, старший инструктор Андрей Еликовко ло старший прапощик, старший инструктор Сергей Тужем¸товко табыштырылды.

***

Горно-Алтайскта «Спартак» стадиондо кӱӱк айдыҥ 26-чы кӱнинде Россияныҥ погран черӱзиниҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгына ла Пограничтиктиҥ кӱнине учурлалган јуучыл-спорттыҥ байрамы ӧтти.
Jаҥжыккан јакшынак кӧдӱриҥиде Алтай Республиканыҥ башчызы Александр Бердников, Россияныҥ ФСБ-ныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыныҥ јааны Александр Веселев, Россияныҥ ФСБ-ныҥ Алтай Республика аайынча Пограничный башкартузыныҥ јааны Александр Кайгородов, таланыҥ башкарузыныҥ турчылары, погранслужбаныҥ ветерандары, онойдо ок иштеп тургандары, билелери ле республиканыҥ јуучыл-тӧрӧлчи клубтарыныҥ ӱренчиктери эрчимдӱ туруштылар.

Стадиондо сӱреен солун кӧрӱ тургузылган. Кӧрӧӧчилерге мылтык-јепселле, аҥылу транспортло, технический эп-аргаларла, колбуныҥ эп-аргаларыла таныжар јарамыкту арга, айалга болды.
Байрамныҥ окылу бӧлӱги Россия Федерацияныҥ ла Алтай Республиканыҥ, эл-тергеелик ле Россияныҥ ФСБ-зыныҥ ла Россияныҥ ФСБ-зыныҥ Алтай Республика аайынча Пограничный башкартузыныҥ мааныларын кӧдӱрериле башталды. Мааныларды кӧдӱрер кӱндӱӱ службаныҥ ветерандарына ла 28-чи Ойрот кавалерийский пограничный отрядтыҥ адыла адалган кадет класстыҥ ӱренчиги Ильяс Майжегишевке берилди.

Байрамныҥ туружаачылары, айылчылары Погран башкартуныҥ кинологиязыныҥ специалисттериниҥ ижиле таныштылар, Пограничникти чындык нӧкӧри — ийди јогынаҥ сананып та болбозыҥ. Оныҥ учун байрамда аҥылу ӱредӱлӱ служебный ийттердиҥ ижи ле гран-кыйуны бускан каршучылды тударыныҥ эп-аргалары кӧргӱзилди.
Байрамдык кӱнде јилбилӱ керектер сӱреен кӧп болгон. Темдектезе, тӱӱкилик учурлу керектерди орныктырганы анчада ла јашӧскӱримге солун болды. Мында 1941 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 21-чи кӱнинде ӧткӧн совет пограничниктердиҥ баштапкы јуу-согужы, онойдо ок Таджикистанда Москваныҥ погран отрядыныҥ 12-чи погранзаставазыныҥ јеринде ӧткӧн јуу-согуш…

Байрам ӧйинде Погран башкартуныҥ јааны Александр Кайгородов иштеп тургандардыҥ, ветерандардыҥ ла олордыҥ билелериниҥ улузыныҥ ортозынаҥ маргаандардыҥ јеҥӱчилдерин кайралдады.
Пограничниктердиҥ алдында турган карулу ижиниҥ тоозында — Россияныҥ јерине кирерге кӱӱнзеген бир бӧлӱк диверсанттарды табары ла јоголторы. Башкартуныҥ ишчилери каршучылдарды јоголторы аайынча кӧргӱзӱни кӧргӱсти. База колдомдожотонын, онойдо ок кавалерияныҥ специалисттери ӱлдӱле бойлорыныҥ узын, билгирин кӧргӱстилер.
Jуучыл-спорттыҥ байрамы ӧйинде айылчыларына, туружаачыларга Национальный гвардияныҥ јуучылдарыныҥ јуучыл оркестри ле Погранбашкартуныҥ балдардыҥ јайаандыгыныҥ «Ребята с нашего двора» деген јайаан ӧмӧлиги кӱӱлик сыйларын сыйлады.

Алтай Республиканыҥ Башкарузыныҥ пресс-службазы

Тӱӱкидеҥ
1918 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 28-чи кӱнинде Албаты Комиссарларыныҥ Соведи РСФСР-дыҥ гран-кыйузын корыыры (Совнарком) керегинде Декретти јараткан. Ол погран-черӱниҥ ижин, тап-эригин ле ээжилерин чокымдаган.
РККА-га кирип турган бӧлӱктерге гран-кыйуга јуук турган јерлерди революцияга удура тургандардыҥ арткан-калгандарынаҥ јайымдаары керегинде јакылта болгон. Хакасияда, Кузнецкте ле Туулу Алтайда гран-кыйуларды корыырын тӧзӧӧри Кызыл маанылу 26-чы Златоустовский дивизияга бӱдӱмјилелген. Россияныҥ промышленнозыныҥ тӧс јерлериниҥ революцияга чындык ишмекчилеринеҥ тӧзӧлгӧн дивизия Ленинниҥ социализмди тудар деген јакылтазын јӱрӱмде эрчимдӱ бӱдӱрип баштаган.

1920-1922 јылдарда Ойротияда совет гран-кыйуларды корыыр бӱдӱмји Пермский стрелковый дивизияныҥ 185-чи стрелковый полкыныҥ 46-чы таҥынаҥ башка пограничный батальонына эдилген. Батальонныҥ штабы Катон-Карагай јуртта (Казахстан) турган.

Тургуза ӧйдӧги Пограничный башкартуныҥ јерин (Россия ла Казахстанныҥ јеринеҥ башказын) батальонныҥ јӱк ле бир ротазы корыган. Штабы Кош-Агаш јурт јаар кӧчӱрилген
Шак бу ӧйдӧ ороонныҥ гран-кыйулары јаар бандалар јууктаган. Революцияга удура турган банданыҥ тоозында актар, кулактар, крестьяндар болгон. Олор — ороонныҥ политиказыла јӧп эмес болгондор ло оныҥ учурын оҥдобой-аайлабай тургандар.

Туулу Алтайда бойыныҥ каршулу ижин Кайгородовтыҥ, Чукураковтордыҥ, Колесниковтыҥ, Тырышкинниҥ, Семенектиҥ, Тӧжлӧйдиҥ, Орловтыҥ, Пьянковтыҥ, Штанаковтыҥ, Словарецкийдиҥ бандалары баштап ӧткӱрген.
Бандиттерле, онойдо ок ичбойындагы революцияга удура тургандарла тартыжар амадула аҥылу бӧлӱк (ЧОН) тӧзӧлгӧн. Олордыҥ ижи, амадузы пограничниктерле ӧмӧ-јӧмӧ Туулу Алтайда бандитизмди јоголторы болгон.
Бандиттерле карамы јок тартыжу кӱч айалгада ӧткӧн. Айалгалар 1922 јылдыҥ кандык айында Кайгородовтыҥ бандазын оодо соккон кийнинеҥ оҥдолгон деп айдарга јараар.

1922 јылдыҥ кичӱ изӱ айында кызыл черӱниҥ частьтарын чыгарганыла колбой бандиттердиҥ шок кылыгы эрчимделген: олор мал-ашты уурдаган, јербойыныҥ улузын билелериле, мал-ажыла гран ары јанындӧӧн барзын деп тектерген, эл-јонды коркыдып, кезеткен.
1923 јылдыҥ кандык айында государстволык гран-кыйуны корыыры ОГПУ-ныҥ пограничный корулаштыҥ кавалерийский бӧлӱктерине табыштырылган.
Кавалерийский взвод Кош-Агаш јуртка кӧчӱрилген. Мында «Тархата», «Тожоҥты», «Бугузун», «Чодро», «Jазулу», «Кумуртук» деген заставалар тӧзӧлгӧн. 1923 јылдыҥ јаҥар айында «Jуҥмалу» ла «Чаган-Бургузы» деген заставалар база тӧзӧлгӧн.

1924 јылдыҥ кандык айында кавалерийский пограничный эскадрон Баштапкы ла Экинчи пограничный комендатуралар деп кубултылган. Комендатураныҥ штабтары Кош-Агаш ла Улаган јурттарга кӧчӱрилген. 1925 јылдыҥ учкары комендатуралар ОГПУ-ныҥ Ойротский кавалеристский пограничный отрядына кӧчӱрилген.
1926 јылдыҥ кандык айыныҥ 16-чы кӱнинде јаҥырта тӧзӧлгӧн комендатуралар «Ойратский кавалерийский пограничный отряд ОГПУ» деп адалган. Шак бу кӱн 28-чи Ойрот кавалерийский пограничный отрядтыҥ чыккан кӱни деп чотолот. Бӱгӱнги кӱнде Олордыҥ ижин Россияныҥ ФСБ-ныҥ Алтай Республика аайынча Погранбашкартузы улалтат.

К. ПИЯНТИНОВА белетеген

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина