Алтайдын Чолмоны

Jайаанныҥ сыйы — игистер

01.06.2018

Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртыныҥ Культура байзыҥында кӱӱк айдыҥ 30-чы кӱнинде игис балдарга, олордыҥ эне-адаларына, јаана-тайдактарына учурлалган солун байрам ӧтти.

Республикада игистерге учурлалып ӧткӧн баштапкы байрамныҥ туружаачыларын, онойдо ок јуулган эл-јонды Эл Курултайдыҥ депутады, Россия Федерацияныҥ Социальный страхование фондыныҥ талалык бӧлӱгиниҥ јааны Светлана Кудрявцева, АР-дыҥ иш, јонјӱрӱмдик ӧзӱм ле эл-јонды ишле јеткилдеери аайынча министерствозыныҥ адынаҥ Ирина Лыкова, Кан-Оозы аймактыҥ депутаттар Совединиҥ председатели Алексей Лутцев, «Женщины Алтая – Алтайдыҥ эпшилери» талалык јондык организацияныҥ јааны Светлана Полетаева, Кан-Оозы аймакта бу организацияныҥ башкараачызы Галина Канитова, онойдо ок эпшилердиҥ Маймадагы, Чойдогы, Шабалиндеги, Оҥдойдогы организацияларыныҥ башкараачылары Зоя Жданова, Татьяна Егорова, Роза Сулина, турчызы Мария Грицко, Кан-Оозында каргандардыҥ интернадыныҥ јааны Ольга Яимова, Маймадагы музейдиҥ јааны Татьяна Кульбеда ла оноҥ до ӧскӧ кӧп улус уткып, игис балдарлу, кӧп балдарлу энелерге Кӱндӱлӱ грамоталарды, Быйанду самараларды, кереес сыйларын табыштырдылар. Бу байрамга аймактыҥ коштой јурттарыныҥ — Кырлыктыҥ, Моты-Оозыныҥ, Келейдиҥ, Jалаҥай-Бажыныҥ эпшилери база амадап келип турушты.

Байрамныҥ окылу ачылтазында туружаачыларды, айылчыларды Экинурдыҥ эпшилери јаҥар кожоҥыла уткыды. Оныҥ кийнинде јурттыҥ јайаан јайалталары баланыҥ ак-јарыкка келгениле колбулу ойын-кӧргӱзӱни кӧргӱсти.
Игис балдардыҥ ак-јарыкка келгени эне-аданыҥ, билениҥ ырызы, кежиги. Игис балдар угы-тӧзиле укталып та, онойдо ок сакыбаган јанынаҥ да келер јаҥду. Эне кижи балазын табарга оорыганда, јаҥдайтан чӱм-јаҥы бар. Балазы ак-јарыкка туулып чыгарда, оны энениҥ эди-канынаҥ айрып, тудуш кининеҥ кезип, колго тудатан кижи — кин эне. Баланыҥ кинин кезип, арчынду сууга јунар. Оноҥ чууга ороп, кабайга салар. Jаш, јиндир болчомды арчынду сууга јунуп, арчынды ӧртӧп, кубалын кӧӧйине салганда, кӧӧйи тӱрген кургап тайкылар. Озодо баланыҥ кинин кезип, јунуп, чууга салып, «башка баш кожулган» деп, мал сойзо, оныҥ карын јуузын алып, јымжада тудуп, баланыҥ кинине салатан. Jуу кинди тӱрген кайылтар болгон.

Ырысту ада болчомдорын, игис уулчакты ла кызычакты, колына алып, белетеген кабайына салды. Кабайда јаткан алып баатырды, эрке-торко кызычагын адазы алкады. Оныҥ кийнинде эки болчомныҥ ады-јолдорын адаар чӱм-јаҥда, койу кӧчӧдӧ, эки јанында јаткан айылдаштары, јаандары туружып, учурлу сыйын сыйлап, алкадылар. Тӧс таайы эки баланыҥ адын адап алкады. Игис балдардыҥ салымы эки башка јолду болзын деген учурлу јаҥды база ӧткӱрди.
Jуртта эпшилердиҥ совединиҥ јааны, байрамныҥ баштапкы бӧлӱгин ӧткӱрген Зинаида Чербыевна Тордокованыҥ айтканыла, јаҥы чыккан игис балдарла колбулу чӱм-јаҥ керегинде јетирӱлерди тыҥ ла бедиреген. Оноҥ оны ойгор шӱӱлтеечи Николай Шодоевтиҥ, неме билеечи Зинаида Тырысованыҥ бичиктерине тайанып белетеген болуптыр. Алтай кептерин кийген јииттер сӱреен јакшы ойын-кӧргӱзӱни сыйлады.

Экинур алдынаҥ бери иштеҥкей албатызыла ыраак-јуук талаларда јарлу. Jери-алтайы улузына, азыраган мал-ажына јарамыкту, ары јанынаҥ алкышту-быйанду јер. Jаан ла эҥке-тоҥко јаткан јурт онойдо ок кӧп тоолу игис балдарыла танылу. Аҥылу шиҥжӱниҥ турултазыла, јуртта 1930 јылдаҥ ала 42 эжер бала чыккан. Темдектезе, 1930-1940 јј. — 2, 1940-1950 јылдарда эжер балдар јок. 1960-1970 јј. — 5, 1970-1980 — 6, 1980-1990 — 8, 1990-2000 јј. — 3, 2000-2010 јј. — 10, 2010-2018 јылдарда 6 эжер чыккан. Ада-Тӧрӧл учун Улу јуу ӧйинде игистер јок, је јаҥырта тӧзӧштиҥ јылдарында игистер ас, ӱчӱ ле болтыр.

42 эжердеҥ игис 11 уулчак, кызычактар — 24, кыс ла уул — 7. Олорды сӧӧктӧриле алза, эҥ ле кӧп игистер кӧбӧктӧрдӧ — 9, тодоштордо — 7, кыпчактарда — 5, каалдарда, кергилдерде, араларда — 2, тӧӧлӧстӧрдӧ, тоҥжоондордо, очыларда, коболыларда ла иркиттерде игистер бирдеҥ.

Укту-тӧстӱ, калыҥ јуртту игистердиҥ билелери:
Каларушевтер — 4 эжер игис
Баркышевтер — 3 эжер (Молтушевтер ле Тутушевтер)
Аларушкиндер — 3 эжер (Кыновтор, Манисиндер)
Кыновтор — Назыровтор, Бадакиндер, Бакрасовтор, Кудачиндер, Еркемеевтер ончозы 2 эжердеҥ.
Зинаида Тордоковна онойдо ок јуулган улусты игистердиҥ јӱрӱминде болгон јилбилӱ учуралдарла таныштырды. Темдектезе, бир ле кӱнде игистер Толоевтер той-јыргалдарын ӧткӱрген. База игистердиҥ келтейлери Емельян Кудачин ле Ольга Баркышева биригип, биле тӧзӧгӧн. Игис кыстар Jергелей ле Эркелей Манисиналар Томскто бийик ӱредӱзин кызыл дипломдорло божоткон.

Jаштарыла алза, эҥ ле јааны — тоомјылу эјебис 88 јашту Ӱркене Бабина. Эҥ ле оогош игистер — 5 айлу Равиля ла Ойрот Бабиндер.
Игистерге учурлалган байрамды баштап ӧткӱреечилердиҥ куучын-эрмегин сӱреен јилбилӱ слайдтар ӱйдежип, кайкамчылу балдардыҥ билелериле, ук-тӧстӧриле таныштыру бийик кеминде болды.
Байрамныҥ экинчи бӧлӱгинде јап-јакшынак ойын-концерт болды. Ыраак-јуук јерлердеҥ келген айылчылар Экинур јурттыҥ улузыныҥ, бала-барказыныҥ јайаан јайалталарын бийик баалап, кӧп быйанду сӧстӧр айттылар. Сценада бијелеп, кожоҥдоп јаткан болчомдор каладагы балдардаҥ тыҥытту болгонын аҥыладылар. Балдарды кӱӱге, бијеге, кожоҥго таскадып јаткан ӱредӱчилерге, таскадаачыларга јаан быйан. Jурттыҥ эпшилери билениҥ, эне-аданыҥ, јаандарыныҥ, јаана-тааданыҥ учурын чокым керектер ажыра лапту кӧргӱстилер.

Байрамныҥ тӧс учуры, аайы, кычырузы — кӧп балдар азыраганы ырыс-кежик, јаан биледе ӧскӧн-чыдаган балдар нак, ӧмӧркӧк, турумкай, иштеҥкей, јаандарына тоомјылу, јаандарын баалап, оморкоп ӧзӧр деген ӱредӱниҥ учуры мында кӧргӱзилди. Балдар кӧп болзо, албаты ӧзӧр, кӧптӧӧр. Кӧп балдар јӱрӱмде де омок, ачка-јутка алдырышпас. Тил де, калык та јоголор, кайылар деген чочыдулу куучын болбос эди. Игис ле кӧп балдарлу билелер республиканыҥ алтын кӧмзӧзи, оморкодузы болор учурлу. Ондый билелер бастыра јанынаҥ аҥылу коруулда, кичеемелде, ајаруда болзо, албаты ӧзӧр, јаранар деп, јурттыҥ эпшилери, эне-адалар, олордыҥ эне-адалары бу байрамы ажыра јакшынак, тереҥ учурлу шӱӱлтени айдып салдылар. Айса болзо, качан бирде мындый баштаҥкайлу иштиҥ шылтузында бисте каргандардыҥ туралары да болбос деп иженер керек.

Ойын-концертте, темдектезе, Кристина ла Алина Итпалиналар, Эмил ле Эмин Тукешевтер, Алина ла Евелина Чутпоковалар, Асель Аларушкина кожоҥдоп-бијелеп, јуулгандарды сӱӱндирди. Онойдо ок јурттыҥ эпшилери Р, Гамзатовтыҥ алтай тилле «Турналар» деген кожоҥын кожоҥдодылар, школдыҥ ӱренчиктериниҥ «Шаҥкы» деген јайаан ӧмӧлиги, Любовь Толоева, Роза Кынова ла ӧскӧ дӧ јайаан јайалталар игис балдарга учурлалган байрамныҥ айылчыларыныҥ, туружаачыларыныҥ кӱӱн-санааларын кӧдӱрип, сын-аргаларын сергитти. Кынова Нонна, Рита база игистер, бу ла јурттаҥ. Олор база ончо улусты јараш байрамла уткыды.

Байрамныҥ туружаачылары ончозы алтай кептӱ. Jараш сӱрлӱ байрамныҥ спонсоры болгон аргачы Светлана Кульдинага кӧп быйанду сӧстӧр айдылды. Ол бала-барканыҥ кептерин кӧктӧгӧн, кеелеген аргачы.
Кӧрӧӧчилер, айылчылар ады јарлу ус Айжана Какпакованыҥ кийистеҥ, тередеҥ, бӧстӧҥ белетеген эдимдериле сӱреен јилбиркеп таныштылар. Айжана — талалык кӧрӱ-маргаандардыҥ эрчимдӱ туружаачызы, јолду јеҥӱчили. Тыҥытту кӧрӱ. Экинур алтайдыҥ эл-јоны бастыра јанынаҥ јайалталу.

Экинурда игистерге учурлалып ӧткӧн байрам јада-тура таланыҥ ӧскӧ дӧ јурттарында мындый кӧдӱриҥини ӧткӱрерге јарамыкту јозок болорына алаҥзу јок. Кан-Оозы аймактыҥ јурттарыныҥ эрчимдӱ эпшилери чӱрче ле јуулып, айылдаш Экинур јурттыҥ эпшилериниҥ баштаҥкайын јӧмӧп, јаан учурлу керекти бийик кеминде ӧткӱрдилер. Ончо керек јолын биледеҥ алынат. Ук-тӧс, оду, биле јаандарын, эзен-амыр да отургандарын тооп, кичееп, онойдо ок амырап та калгандарыныҥ ады-јолдорын кереестеп јӱрген бала-барка ӧзӱмдӱ, ырыс-кежиктӱ, болотонын бу байрам лапту кӧргӱсти.

К. Пиянтинова