Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Уу, бу мениҥ јакшымды…

05.06.2018

Јыбаш Каинчин
Куучын
Эчиш эмеген болчок туразында јаҥыскан. Бала-барка чыдаган, айыл-јурту болгон, канча јер сайын таркаган. Оноҥ бу башкыјыл оныҥ јаан уулы Текемей: «Эне, слер бу бистердеҥ эмеш амырап алыгар» — дейле, ого бу болчок тураны садып берген. Чындап та, канча балдардыҥ канча сурактарына канчазына кирижер, канчазын аайлажар. Кӧргӧнчӧ, кӧрбӧзӧ торт, билгенче, билбезе торт деп бодогон. Jе ондый ла эмес эмтир: бу ла кӧрзӧ, балдарына једип барган турар. Jе ондый да болзо, эмеген јаҥысканга эмештеҥ темигип ле туру.

Бӱгӱн эртен тура ол уйын саар деп, сабадын ала койсо… Сабаттыҥ тӱбинде ӧлӱ кире суу болгон, ол сууга кара та не де тӱжӱп калтыр.
— Ит-татакай! Чычкан! Айла тирӱ ошкош. Кӱрӱмди-и, кӱрӱмди… Эм мыны канайдатан?..
Эчиш эмеген чычканнаҥ чала јескинип турар кижи. Туку јаш тужында мажак терип јӱреле, бир кӱлтени аҥтара казып ийерде, тобракла кожо чычканныҥ тас балдары кызыс-кызас чыга конгылаган. Jылгажактай бергилеген. «Ы-ыйт!»… Эмди ол јескиниш удап, ундылып та калган болзо, је чычкандардаҥ чала јалтанып јӱрер кижи.
«Ээ, тышкары соок! — дейле, эмеген керек дезе сӱӱне берди. — Суузыла катай тӧгӱп ийетен турум ине. Ӱлӱш таҥма канча удаар».

Эчиш эмеген шак ла онойдо этти. Тышкары чыгала, чычканду сууны кренестезинеҥ ле шайт тӧгӱп ийди.
«Бат сеге, сурууҥ ол! — деп маказыранды. — Сенеҥ болкый, бу мындый соокто бозу чарчап калар». Jе санаазында нениҥ де учун јама-ан болды. Jама-ан керек эдип ийгендий.

Чычкандар потполјыда кыжыла кӧптӧгӧн. Кӱпӱлдеген де дезе кем јок. Тӱниле чыҥырыжып, не ле болгылап тургулаар. Кижиниҥ санаазына тизиреде јӱгӱрижип, баштактанып турган балдар кирер.
Чычкандар кӧптӧбӧй дӧ база. Потполјы толтыра картошко. Эчиш эмеген моркобын чычкандар јип болбос этире темир ушатка бектеп койгон. Jе картошконы чеберлеер арга јок. Канайдар, јигилегей. Jип једер эмес… Киске тудайын дезе… Ол киске деп тындуны оныҥ ада-ӧбӧкӧзи тутпаган, эмди Эчиш те тутпас. Анчада карган энези: «Мый! Ол бистиҥ тынду эмес!» — тен силкинип ийетен.

Jе чычкандарга тоҥ ӧткӱре базаладарга болбос. Эчиш эмеген коштой јаткан Коргол эмегенниҥ кискезин экелетен. Ол киске потполјыныҥ алдында эки-ӱч конып ийзе, чычкандардыҥ табыжы сыҥырап калатан. Тижи киске. Кӧк-боро киске. Jааны ӧткӱре јаан. Jылына та канча тӧрӧйтӧн болбогой. Коргол эмеген бу ла кӧрзӧ, кискениҥ балдарын эдер јерин таппай, санааркашка једе берер. «Тен ал, балам, ал» — деп, јуртты бастырага шыку айланып келер. Jе айылдажына, Эчиш эмегенге айтпас. Туку качан чӧкӧп калган.

Ол Коргол эмеген бойы да кискезинеҥ уйан эмес. Башкӱн эҥирде айылдап келеле, балкаш печкеге коштой отурып алган. Ого ло отурала, он кире чычканды ӧлтӱрип ийген. Коргол эмеген отурганча, печкениҥ алдында ӱйттеҥ чычкан чыгып келер. Эмегенниҥ колы карбас ла эдер. Кӧрӧр болзоҥ, чычканды кап тудып алган болор. Айла, чек ле чике јиткезинеҥ кабар. Мойнын сый тудала, «кискеме» дейле, кара жакедине карманданып алар. Коргол эмеген та канай оной мерген тудатан? Колы та кандый ондый тӱрген кижи? Сарбас ла этсе… Бӱткен бӱдӱзи ле ондый туру. Эмди санан јӱрер болзо, ондый учун туру ине. Уулдары ончозы боксорлор, кӱрешчилер. Ончозы чемпиондор. Керек дезе кыстары да.
Эчиш эмеген уйын саайла, кренестезиниҥ јанына токтой тӱшти. Байагы чычканды, шак тоҥуп калган таҥманы, чеденниҥ тышты јаар таштап ийер деди. Jе кӧрди-кӧрди, онызы… јогыла. «Байла, ийт-куш тиштене берген болбой» — деп сананды.

Турачагына кирип келер болзо… «Бу неме атазы! Бу јаткан кара неме не?!» Кӧрӧр болзо, бозогоныҥ алдында чычкан јатты. Байагы ла кӧк мелт чычкан! Тирӱ! Бу чын эмеш пе?! Сир-сир этире тыркырап јатты. «Бу кӱрӱм бого канай келген?! Канай кирген?! Канай чарчабаган?!»

Чычканды тудала, ойто тышкары таштап ийейин дезе… Тирӱ кӧрмӧсти кижи јескинбей, канай тудар. «Ы-ы – деп, санаазына кирип келди. — Коргол эмегенниҥ кискези! Эмди ле…»
Эчиш эмеген Корош эмеген эшке кийдире јӱгӱреле, орында уйуктап јаткан кискени тӱрген ле кучактанды. Сурабады да. Jӱк ле кол јаҥып койды. Сӱрекей меҥдеп турганын улус оҥдоп ийбей.
«Кӧрбӧсти кӧргӱзерим!»

Эмеген кренестезине чыгара калып, эжигин ача тартып, турачагына — калт — кирди. Кискени тӱрген ле божотты. Jе чычкан кайда?!. Бу ла бозогоныҥ алдында болды ине! Ээ, кӱрӱм бу јыртык дӧӧн јылгажактай берген туру ине.
Киске дезе… Jааны коркушту, јоон, тижи киске… Ол тилин јаланып, куйругыла јалканчыйт. «Мау, потполјыҥды ач! Мау-у» — деп, амтажып калган таҥма эмегенниҥ будына јапшынат, сӧйкӧнӧт.
Эчиш эмеген тура-тура, кенете санаа алынды.

«Jок, јок!» — дейле, эмеген кискени ойто кучактанды. Коргол эмеген-эш јаар јӱгӱре базып ийди. Койнында киске ачууркана тырлаҥдайт.
Ээчиш эмегенниҥ базыды јеҥил. Арка-сыны тӱзелип, ол омокшырап калган. Санаазында да јеҥил. Ол сӱрекей чын, сӱрекей јакшы керек эдип турган ошкош.
— Уу, бу мениҥ јакшымды…

Чаган ай, Улуу (2012) јыл, Улалу.

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина