Ак сӱттиҥ байы

19.06.2018

Ада-ӧбӧкӧлӧрис ак сӱттеҥ белетеген курсак-тамагына сӱреен чебер болгон.

Азыраган мал-ажыныҥ эди-јуузын да, сӱттеҥ белетеген курсак-тамагын да учурлап, байлап јӱретен. Темдектезе, сӱтти јерге тӧгӧргӧ јарабас, керде-марда тӧгӱлзе, ол сӱттеҥ маҥдайына сӱртинер. Оноҥ кискеге, ийтке јаладар. Ак сӱттеҥ белетеген аш-курсакты айдыҥ јаҥызыла отко амзадар. Эҥирде сӱтти айылдаҥ чыгарбас. Арга јок болзо, сӱттӱ айактыҥ ӱстин кӧрӱнбес эдип бӱркеп чыгарар. Онойдо ок ай эскиде сӱтти база туш-туура улуска орой эҥирде бербес. Jе берген кийнинде, ол сӱдинеҥ айыл ээзи ойто бойына бир кичинек уруп алар.

Уйы тӧрӧзӧ, урагын кайнадала, бозузыныҥ бажына, маҥдайына сӱртип алкаар. Иркек бозуны канча малдыҥ бажында бол деп, тижи бозуны сӱттӱ јакшы ийнек бол деп алкаар.
Той болзо, белкенчек јетирзе, аш-курсактыҥ бажы болуп, озо ло баштап быштак, курут, сарју, кадыкту сарју барат. Оныҥ кийнинде койдыҥ, малдыҥ белкенчеги јӧргӧмиле, казы-картазыла барат. Келинге озо ло сӱт амзадар. Оныҥ кийнинде айландыра улуска амзадылар. Jе сӱтти элдеҥ ле озо от-јаларга амзадатан јаҥду.

***
Албаты азый байчыл болгон. Мал-ашты сойзо, база ээжилерди буспас. Уурыныҥ малын сойзо, тил-оос болбозын деп, озо ло тилин кезер, улус кӧрӱп коптобозын деп, кӧзин ойып чачар. Озо ло мал-аштыҥ бажын јиир. Нениҥ учун дезе баш јадала, эдин ӱзе јип койор дежер. Кыптунак, серкенек сӱреен байлу. Чачпас, ару эдип јунала, кайнадар. Эмди кезик улус ичи-карынды јунала, котлет те, манты да эдип турган болуптыр.

База бир байлу неме — јарын. Jарынла јарлыкчы улус кӧрӱп јат. Керек јок болзо, јара чабала чачар. Койдыҥ, малдыҥ, уйдыҥ јиликтӱ сӧӧктӧрин јара чаап, јилигин јибей јадып чачарга јарабас. Койдыҥ, малдыҥ учазы јаан учурлу: кыстыҥ белкенчегине барат. Кожо јӧргӧмди, казы-картаны ла сӱттеҥ эткен аш-курсакты салар.

Бистиҥ јерде тойдыҥ эртезинде баш-кӧс кайнадып, байталбаш болот. Кары ла јодоны улустыҥ алдына салбас.
Азыраган мал-ажын сатканда, чӱрмежинеҥ, куйругыныҥ учынаҥ кезип алатан јаҥду. Койлордыҥ кажыгын (кекпейектерин) тизеле, кабайга илетен. Азый јӱзӱн-башка ойынчыктар болгон эмес, балдар мал-аштыҥ сӧӧктӧриле ойноп ӧскӧн.

Койдыҥ иркек кураандарын арчыза, акталаза, баштыгаштарыныҥ бажындагы терелерин тизип, ӧрӧ илип салар. Саргайларын кайнадып јиир. Бу база байлу, чӱмдӱ јаҥ. Торбокты арчыза, база ла ондый ок чӱм-јаҥ. Малыныҥ балдарын арчытса, ээлери база бай тудуп, сӱтти айылдаҥ чыгарбас. Кезик койчылар мал тӧрӧп турар ӧйдӧ улузына кой сойбос. Кан чыгарарга јарабас деп байланып јат дежер. Уйды, ийнекти соок тумчукту мал деп айдар. Тойго-јыргалга сойбос. Улаган јаар тойго уй сойотон болуптыр. Jе кажы ла јердиҥ байы база башка ине…

И. САДАНОВА,
Экинурдаҥ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина