Алтайдын Чолмоны

«Албатылык эдимдердиҥ бӧлӱги ачылар…»

19.06.2018

Удабас ла школды божоткон кечеги ӱренчиктер абитуриенттер болор. Кем де эне-адазыныҥ јакыганыла, кем де бойыныҥ акту кӱӱниле билгирлерин тереҥжидер, профессия алар амадула ӱредӱлӱ заведениелерге ӱренерге кирер. Бистиҥ Горно-Алтайск калада ӱредӱлӱ заведениелер ас эмес. Jе алтай тилге јӱк ле педколледжте ле университетте ӱредет. Бу айалгала колбой, ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тюркология факультединиҥ деканы, филология билимдердиҥ кандидады, доцент Сурна Борисовна САРБАШЕВАЛА туштажып, эрмек-куучын ӧткӱрдис:

Алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультедине — 5 јыл
ГАГУ-да алтаистиканыҥ ла тюркологияныҥ факультеди ачылганынаҥ бери беш јыл ӧтти. Бу јылдардыҥ туркунына факультеттиҥ ончо ӱредӱчилери эрчимдӱ иштеген деп айдар керек. Быјыл текшироссиялык олимпиаданы он экинчи катап ӧткӱрдис. Анда ончо тӱрк тилдерге ле литератураларга ӱредип турган бийик ӱредӱлӱ заведениелердиҥ студенттери турушкан. Хакасиядаҥ, Башкириядаҥ, Тувадаҥ студенттер јылдыҥ ла келгилейт. Быјыл Тӱндӱк-Кӱнчыгыш федеральный университеттиҥ студенттери база келген. Туружаачылардыҥ тоозы 70-неҥ ажа берген. Олор бойыныҥ калыгыныҥ тилин, литературазын, фольклорын билери бийик кеминде болгоны јарталды. Олимпиадага сурактарды белетеер тушта Москвадагы ӱредӱ-методический биригӱде рецензия ӧткӱрилет. Бистиҥ тургускан сурактарды анда кӧрӱп, бийик баалап турганы оморкодулу.

Олимпиаданыҥ туружаачылары литератураны ла тюркологияны сӱрекей јакшы билер учун ченелтелерди једимдӱ ӧдӧт деп, канчанчы јыл улай темдектеп јадыс. Баштапкы олимпиадалар тушта јебрен тӱрк таныктарды студенттер јакшы билбейтен. Эмди туружып турган балдар ол таныктарды јакшы билер. Таныктардыҥ болужыла олор эрмектер тургузып, кычырып, бичип те ийер аргалу болуп калган. Ол таныктар јанынаҥ тереҥ билгирлер алар амадула балдар кӧп бичиктер кычырат. Таш бичиктерди кычырарына Ирина Анатольевна Невская ла Лариса Николаевна Тыбыкова тургускан бичиктерди бажынаҥ ала учына јетире кычырат. Ого ӱзеери Интернеттеҥ бедиренгилейт. Jарлу тюрколог Игорь Валентинович Кормушинниҥ иштери бийик кеминде баалалат.

Быјыл Башкирияныҥ государственный университедиле, онойдо ок Саха-Якутиядагы Тӱндӱк-Кӱнчыгыш федерал университетле келер јылдаҥ ала бистиҥ ӱредӱниҥ программалары магистратурада бир болор деп јӧптӧшкӧнис. Айдарда, бистиҥ университетте кезик дисциплиналарды якут профессорлор кычырар, олорго бистиҥ ӱредӱчилер ӧткӱрер. Келер ӧйдӧ филфакты божоткон студенттер эки университеттиҥ дипломын алары јанынаҥ шӱӱлте бар.
Казахстанныҥ бийик ӱредӱ берер заведениелериле бистиҥ колбуларыс бек болуп калды. Олордоҥ бисте беш студент ӱренип јат, олор база эки дипломду ӱренип чыгары темдектелет.

Кыдатта да ӱренет
Бакалавриатта алтай тилге ле кыдат тилге ајару салылган, эки ууламјыла ӱредедис. Алтай балдар кыдат тилди кӱӱнзеп ӱренип јат. Олор ӱредӱге кирер конкурсты ӧдӧр тушта бир бюджетный јерге алты кижи келижет. Келер ӧйгӧ, мен сананзам, керектӱ тил, эмди јаҥы тургузылган программа аайынча школдордо эки ӧскӧ ороонныҥ тилин ӱредер. Бирӱзи английский тил болзо, экинчизин ӱренчик бойы талдаар. Мен сананзам, кыдат тилди ӱренгени келер ӧйгӧ керектӱ болгодый. Мынаҥ ары ГАГУ-ныҥ филология бӧлӱгин божоткон ӱредӱчилер республикала тарап-таркап, школдордо мында ӱренген кыдат тилди балдарга ӱредип баштаар деп иженедис.

Новосибирсктеги государственный университетте Конфуцийдиҥ тӧс јери ажыра бистиҥ университетке јылдыҥ ла эки ӱредӱчи келип иштеп јат. Быјылгы јылда Харбиннеҥ Сун Ифей иштеген. Кыдат укту ӱредӱчи бар болгон учун, студенттер кыдат тил канайда угуларыла баштапкы ла курстаҥ ала таныжып баштайт. Jылдыҥ ла стажировкаларга Чженджоу калада турган СИАС деп телекейлик университетке балдар ийедис. Алтай балдар Китайда база јарым јылдыҥ туркунына ӱренеле келип јат. Анда орустап кем де куучындабай турган учун олор тилге тӱрген темиге берет.
Китай барып турган студенттер сӱрекей јакшы стипендия алып турган деп айдар керек. Университетте тургуза ӧйдӧ беш бӱдӱм стипендия берилет. Культурно-массовый керек-јарактарда, ӱредӱде, спортто, билимде, јондык иштерде эрчимдӱ туружып турган учун студентке баллдар кожулат. Эҥ бийик стипендияныҥ кеми 30-35 муҥ салковой. Айдарда, университеттиҥ болужыла олорго јолго до, анда јӱрерге де стипендиязы једе берет. Мындый стипендияны аларга кӱӱнзеген студентке кажы ла кӱн ӱредӱге јӱрӱп, јакшы темдектерге ӱренер керек.

Ӱч тилге – баштапкы класстаҥ

Алтай тилге јаан ајару эдип јадыс. Студенттер јылдыҥ ла тӧрӧл тилиле олимпиадаларда, алтай тилле колбулу керек-јарактарда турушкылайт. Бичиичилерле туштажулар ӧткӱредис. Кыдат тил ӱренерине алган баштапкы студенттер быјыл тӧртинчи курста. Олор эзенде божотсо, школдордо кыдат тилди ӱренер арга ачылар.
Онойдо ок тилдердиҥ сургалын ачканыс. Мында баштапкы класстыҥ балдары школдогы ӱредӱниҥ кийнинеҥ университетке келеле, алтай, английский ле кыдат тилдерге ӱренгилеген. 7-чи школдыҥ 16 ӱренчиги бир јылдыҥ туркунына ӱренди. Кӧп сабазы алтай тил билбес болгон. Келер јылда алтай тилдиҥ частарын эмеш кӧптӧдӧр деп, ада-энелерле јӧптӧшкӧнис.

Ого ӱзеери Китайдыҥ культуразыныҥ тӧс јери иштейт. Мында туш-туура да улус, студенттер де јӱрет. Олордыҥ ортозында јети де јашту балдар, јетен јашту јаан да улус бар. Бастыра јаба 250 кижи бу тӧс јерде ӱренет. Келер јылда бу курстар база ӧткӱрилер, ӱредӱ учун тӧлӧйтӧн бааны бийиктетпезис, оныҥ учун кӱӱнзеген улусты кыдат тил ӱренерине кычырып турус.

Ајару — албаты эдимдерге
Алтай культураны ла тилди орныктырарга болуп, бойыстыҥ албаты эдимдериске ајару эдип баштадыс. Бистиҥ шӱӱлтебисле, ого ајару этпезе, тил де кунурап барар. Алтай албаты тудунган-кабынган эдимдерди улус кӧрбӧзӧ, оныҥ аттарын да ундыыр, кайда, канайда тузаланатаны да ундылып калар. Оныҥ учун быјыл университетке шак ого ууландырылган амадула «Народная художественная культура» деп лицензия алганыс. Бу ууламјыныҥ ичинде башка-башка бӧлӱктер: албаты эдимдери, кӱӱлик ойноткылар, студияларда ла художественный салондордо иштейтен устарды белетеер ууламјылар бар. Оныла колбой бистиҥ факультетке берген тураныҥ јанына алтай айыл тудар кӱӱнис бар. Ого айылчылар келип, алтай албатыныҥ культуразыла таныжар эди.

Эмди экономикалык ӧзӱмниҥ ле туризмниҥ министерствозыла, бизнес-инкубаторло бек колбу тудуп, олордыҥ ӱлекерлеринде туружып јадыс. Бу сӱрекей јакшы баштаҥкай деп айдарга јараар, нениҥ учун дезе улус акча тӧлӧбӧзинеҥ јебреннеҥ келген эдимдерди јазаар јажыттарды ачып, колло иштеерине, узанарына ӱренип алат. Мында алган билгирлерине тайанып, јилбиркеген кижи кийнинде акча-манат та иштеп алар арга ачылат. Бу ла кӱӱк айдыҥ 14-17 кӱндеринде курстар ӧткӱреристе, тергее ичинеҥ 60 кижи келди. Олорды бис јаштарыла башкалап ӱреткенис.
Анда ченемели јаан устар мастер-класстар ӧткӱрген. Айдана Тадыкина кийис кебис базарына, Каламбина Желтковская наадайлар јазаарына, Ольга Саватова јеҥјок эдерине ӱреткен. Ого ӱзеери куманды укту Варвара Коркина эмдиги ӧйгӧ келиштире кийим сананып табала, ого јаҥы кулјаларды ла јаҥжыккан јарангыштарды тузаланары јанынаҥ ӱлекер тургузып, улуска солун ӱредӱ ӧткӱрген. Анастасия Пальчина бойы Таймырдаҥ келген, химический будуктар јогынаҥ тӱкти канай будыырына ӱреткен. Тӱкти базала, ого кулјаларды канай саларына, шидебезинеҥ јеҥјок кӧктӧӧрине, тажуурларды, наадайларды канай эдерине ӱретти. Ол ӱлекерди оноҥ ары улалтар амадула башкарынып, бу ла кӱндерде семинар ӧткӱрерине белетенедис. Анда јарлу устар Аржан Кухаев ле Серемей Кунанаков темирдеҥ ле теренеҥ алтай ээрлер јазаарына ӱредер. Курстарга келерге кӱӱнзеген улус акча-јал тӧлӧбӧзинеҥ бу устардыҥ ижиниҥ јажыттарыла таныжар, ӱренер, ченемелин алыжар аргалу. Jаҥыс ла ээр эмес, куйушкан, ӱйген јазаарына, оны јарандыратан тостокторды канай эдетенине ончо ло ӱредер. Семинар Оҥдойдо ло Кӱпчегенде ӧдӧр.

Курсак-тамакты семинарды ӧткӱреечилер азып, улусты тӱжиле тамзыктаары темдектелет. Улус кандый да тӧлӧмир јогынаҥ јадар јерле база јеткилделер. Ӧскӧ ӧйдӧ ӱренип барза, кӱӱнзеген улус бир саат иш учун бир муҥ салковой акча тӧлӧйт. А бу семинар ӧйинде тегинге ле ӱренип алар арга бар. Баштапкы семинарда ӱренген улус эдип алган меелейди, бӧрӱкти ле ӧскӧ дӧ эдимдерин тудунгылайла, сӱӱнчилӱ јангылаган эди. Ӱренген улуска бис государственный бӱдӱмдӱ кере-бичик берип јадыс. Кем-кем кийнинде таҥынаҥ аргачы болорго кӱӱнзезе, бизнес-инкубатор ИП ачарга болужып јат. Оныҥ кийнинде грандтарла да јеткилдеер аргазы бар.

Кӧрӧр болзо, бӱгӱни кӱнде алтай албаты эдимдер эдип турган таҥынаҥ аргачылар республика ичинде сӱрекей ас. А бу ӱредӱде туружып, ӱренип алала, айыл-јуртында отурган улус бу ишле јилбиркеп, садуга иштеп баштаза, кирелте де болор аргазы бар. Амырап келген туристтер бистиҥ јерде јазалган эдимдерди экологиялык јанынаҥ ару, бойыныҥ колыла эткен деп, јакшызынып алгылайт. Jердиҥ ӱстинде ончо кыдат товар боло берерде, улус оны кӱӱнзебей, бойыныҥ колыла Алтайда эдилген эдимдерди аларга албаданат. Анайда ок кичӱ изӱ айдыҥ 21-23 кӱндеринде ӱй улуска университетте алтай тон, ӧдӱк, бӧрӱк кӧктӧӧрине ӱредер. Устар терени канай илейтенин, ужайтанын кӧргӱзер. Марат Санашев деп ус кижи ӧдӱктер кӧктӧп турганыла јарлу, ол ӧдӱк кӧктӧӧрине ӱредер.

Лариса Кукакова јазап турган шаҥкыларды ончо улус кӧргӧн болор. Ол бу ӱредӱни ӧткӱрерге база јӧпсингени јакшы, эпши улус шаҥкы јазаарына ӱренер. Тӱӱкилик билимдердиҥ кандидады Вера Кыдыева чегедекти канай эдер керек, канайда јарабазын ончо куучындаар. Чегедектиҥ јажыттары кӧп, оныҥ учун колло кӧктӧнип турган улуска кижиге барганда, тул јӱргенде кандый кийим кийетенин, корогондо кандый таҥмалу кийим кийдирилип турганын ончо билер керек. Jаҥы ӧзӱп јаткан бала-баркага бу билгирлерди јетирерге, биске оны ундылгалакта орныктырып алар керек. Ого ӱзеери университеттиҥ преподаватели Александр Эбель Алтайда улус канайып темир сулаганы керегинде сӱрекей јилбилӱ јетирӱ эдер.

Келер јылда бу албаты эдимдер аайынча ууламјыла бир бӧлӱк ачып, баштапкы курска балдар јуурга амадайдыс. Мында јаҥыс ла кеп-кийим шидеп эмес, балкашла база иштенери темдектелет. Тургуза ла ӧйдӧ балкашла иштенип турган Сергей Кергилов той балкаштаҥ јараш эдимдер эдип салат. Айдарда, Алтайыстыҥ той балкажыла иштеерге база јараар. Тӧрт јылдыҥ ӱредӱзин божотсо, устар Алтайыста кӧптӧӧринде алаҥзу јок. Мал-ашла јаткан республикага бу ууламјыла ӱренген специалисттер керек болор деп сананадым. Ого ӱзеери, олор алтай тилин, јаҥжыгуларын ӱренер, айдарда, бистиҥ республикага јетпей турган специалисттерди бис ӱредип чыгарарыс деп иженедис. Олорды бу ла семинарлар ӧткӱрип турган устар ӱредер. Устарга бис бир јылдыҥ туркунына профессиональный такып белетеш ӧткӱрерис. Заочный бӧлӱкте база тӧрӧл тил ле этно-культурный ууламјы аайынча ӱредӱ ачылар.

Jеҥилтелер эдилет
Алтай тил ӱренбеген балдар кыдат тилге болуп, бистиҥ факультетке база киргилейт. Быјыл баштапкы курста тӧрт студент алтай тилди јаҥы ӱренип баштап јаткан группада ӱренет. Олордоҥ башка ӧскӧ курстарда тыва, казах, якут студенттер бар. Стажировкага керек дезе Принстонский университеттеҥ американ укту докторант Эдкинс Тайлер келген. Ол алтай тилди ӱренип, бистиҥ чӱм-јаҥдарысла јилбиркейт.

Бакалавриатка кирерге кӱӱнзеп турган балдарга јеҥилте эдип, ӱредӱге кирер тушта бичийтен јайаандык ишти орус та тилле бичиири јарадылган. Нениҥ учун дезе бистиҥ республикада јадып турган кандый ла укту бала филология факультетке кирерге кӱӱнзезе, алтай тилди билбезинеҥ туйуксынат. А бу учуралда ол орус тилле бичип, кийнинде алтай тилди тереҥжиде ӱренер аргалу. Магистратурага кирерге кӱӱнзегендер тегин собеседование ӧдӧт. Магистратураны ӱренип божоткон кийнинде магистрский диссертация бичилет. Ол ученый степеньниҥ баштапкы алтамы деп айдарга јараар. Сегизен бӱкти бичип салган улуска оноҥ ары аспирантурага да кирерге јеҥил болоры јарт.

Онойдо ок башка-башка университеттерде ӱренген балдар бар. Тудум иштер јанынаҥ ӱредӱ божоткондорго солун туралар тударга, алтай чӱм-јаҥдарды билер керек. Андый билгирлерди бистиҥ университетте аларга јараар болгонын билип, катап ла биске ӱредӱге киргилейт. Анайып, јердиҥ ӱстиндеги 7 млрд кижи ортодо аҥылу, солун болорго кӱӱнзеген кижи алтай албатыныҥ культуразын билип јӱрерге бисте ӱренет.

М. ЯБЫКОВА бичип алган