Алтайдын Чолмоны

Андрей Борисов: «Эпический энчи — ол кӧгӱс-байлык ийде»

19.06.2018

Кажы ла албатыда бойыныҥ «алтынду кайырчагы» — ӱйедеҥ ӱйеге улалган билгирлердиҥ кӧмзӧзи бар. Анда јебрен телекейлер, ээлер, Тӧрӧлиниҥ коручылдары-баатырлары керегинде айдылган кай чӧрчӧктӧр чеберлелет. Якуттарда эҥ јарлу эпос Нюргун Боотур Стремительный, буряттарда — Гэсэр, алтайларда — Маадай-Кара.
Тургуза ӧйдӧ Горно-Алтайскта «Маадай-Кара» деп улу кай чӧрчӧккӧ тайанып, ойын-кӧргӱзӱ тургузары аайынча јаан иш ӧдӧт. Оныҥ режиссеры Россияныҥ албаты артизи Андрей Борисов. Ол кӧрӧӧчилерге «Восхождение на Хан-Алтай» спектаклиле јарлу. Келер јуук айларда П. В. Кучияктыҥ адыла адалган эл театрда јебрен кай чӧрчӧк аайынча тургузылган ойынныҥ премьеразы ӧдӧр.

Ойтодоҥ тӧс сценада алтай тӱӱкиниҥ јайаачызы болотоны кандый? Албаты артизи ол керегинде шӱӱлтелериле ӱлежет…
Ойын-кӧргӱзӱни тургузар деген санаа
—Баштапкызында, бу спектакль ла деп тургузып јаткан спектакль эмес, учурлу болгоны — бастырароссиялык јаан ӱлекер-проекттиҥ башталганы, Евразияныҥ албатыларыныҥ эпический энчизин орныктырар ӱлекер-проект. Мындый санаа-шӱӱлтени меге алдынаҥ бери нӧкӧрим, эмди Госдуманыҥ депутады, СНГ-ныҥ ороондорыныҥ керектери ле евразийский интеграция аайынча комитеттиҥ турчызы Иван Белеков айткан. Албатызыныҥ тӱӱкизи ле культуразы керегинде јаантайын сананып, санааркап јӱрген бу кижи театрда бу ойынды тургузарында эрчимдӱ туружат. Мынаҥ озо «Восхождение на Хан-Алтай» деп спектакльды тургузар тушта кожо иштеген ченемелис те бар.

Бис бу јаан ӱлекер-проектти тӱрк албатылардыҥ кабайы Алтайдаҥ баштаар деп шӱӱгенис. Тергееде «Алтай Республиканыҥ эпический энчизин чеберлеери керегинде» јасак јӧптӧлгӧнине коркышту сӱӱндим. Алтайдыҥ эпический энчизинде байа бир цивилизационный тӧзӧлгӧ бар болуп јат. Бу иш Россия Федерацияныҥ кӧп субъекттеринде улалганыла оморкойдым.

«Маадай-Кара» тургузылган кийнинеҥ, «Нюргун Боотур Стремительныйды» (36 муҥ ӱлгерлик јолдык) бичиген ле Олонхоны литературный кереес эткен якут Гомер Платон Ойунскийдиҥ «Кудангса Великий» деген чӱмдемели аайынча иш ӧдӧри темдектелет.

Кӱскиде, кышка јууктай, бис «Урал-Батыр» спектакльды тургузарыс. Ол Башкортостан Республиканыҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгына ла драманыҥ М. Гафуриниҥ адыла адалган государственный академический театрыныҥ бир чак юбилейине учурлалар.

Армениядагы театральный коллегаларыс орто чактардыҥ «Давид Сасунский» деп эпозы аайынча ишти баштазын деп сурайт.
Мыныҥ бастыразыла колбой Алтайда «Маадай-Караны» тургузары оноҥ јаан учур алынат.
Эпический энчи кандый ла албатыныҥ тӧзӧлгӧзи, кӧгӱс-байлыгы болуп јат деп сананадым.

Сюжет — действие
Бис бу эпосты ӱч площадкада кӧргӱзерис: алтыгы, орто ло ӱстиги телекейлер. Jаҥжыккан бӱдӱмнеҥ тууралайдыс, оныҥ да учун иш ӱч катапка кӧптӧй берет. Эпостыҥ антуражын келишкенче ле кӧптӧдӧдис, бу тема тыҥыда јаҥыланзын деп!
Эпос — ол космический бӱдӱм-кебер, оныҥ да учун бастыразы «космос кеминде» болзын деп кӱӱнзейдис. Биске ого иллюстративностьтыҥ јолы ажыра једерге келишпей јат. Оныҥ учун эпостыҥ ээзине келишкедий, байа бир космический деген јол болор. 18-19-чы чактардыҥ јаҥжыккан театры бого келишпес. Кӧрӧӧчилер чындаптаҥ да сценада болуп турган керектердиҥ керечилдери болор.

Иван Итуловичтиҥ айтканыла, монотонность болбос учурлу. Оныҥ учун кайды ла текстти кожо апарар керек болор. Кайлаганы ритм берет. Экинчи јанынаҥ, болуп турганыныҥ чындык јанын јылыйтпас керек – бистиҥ тӧс амадубыс мында.

Артисттерле иштеери керегинде
Алтай национальный театрдыҥ артисттериле мен «Восхождение на Хан-Алтай» спектакль аайынча иштегем. Олорды тыҥ сӱӱйдим. Jаан иш, јаан рольдор бар тушта актер «јаандайт», ол ӧзӱп јат. Алтай театрга «Маадай-Кара» деген спектакль — ол јаҥы ченелтени ӧдӱп чыкканы. Ол пьеса эмес, ол эпический чӱмдемел, ӱч телекей! Актерды кӧдӱрип, кӧӧрӧдип турган је ле деген телкем. Алтай актерлор бойыныҥ эпозын канча да кире јакшы билер болзо, олорго бу кай чӧрчӧк, культура энениҥ сӱдиле кожо шиҥип калган. Айдарда, мен олордо бу сезимди ойгозорым деп иженедим. Эпостыҥ кӧгӱс-байлык ийдези актерлорго јаҥы ийде-кӱч берерине алаҥзыбайдым. Олор оноҥ артык, оноҥ кӱчтӱ болор.

Кӧрӧӧчиниҥ кӧрӱми
Jаҥжыкканы аайынча улус залга келгенде, спектакль божогончо бойлорыныҥ јерлеринде отурат. «Маадай-Караныҥ» премьеразы ӧдӧр тушта бис бир јердеҥ башка јерге кӧчӧрис. Маадай-Караныҥ чадыр айлы театральный фонтанныҥ јанында турар, ар-бӱткен јаан сценада болор, ӱстиги телекей — экинчи катка чыгар јерде. Анайып, кӧрӧӧчи мындый јаҥыртуларга эптежер, действиениҥ туружаачызы болор. Кӧрӧӧчи мыны канай оҥдоор, алынар — онызы јилбилӱ болуп јат. Эпос кӧрӧӧчиге кӧгӱс-кӧрӱм кеминде ороло берер учурлу.

Бу кӧрӧӧчиге јаҥы кӧрӱм-настрой болуп јат. Кыптаҥ јаан залга барганы андый кӧрӱм-сезимди берип јат. Кӧрӧӧчи бойын ого белетейт. Оныла «Маадай-Караныҥ» сюжеди башкарынар. Бир јиит кайчыныҥ айтканыла болзо, эпос ойгонот! Оныла кожо албатыныҥ кӧгӱс-байлык ийдези ойгонот.

А. ТОҤЖАНОВА бичип алган