Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Jаҥы эбирӱде — јаҥырта

19.06.2018

Эл Ойын быјыл кичӱ изӱ айдыҥ 29-30 кӱндеринде Улаганда ӧдӧр.

1988 јылда Оҥдой аймактыҥ Jоло јуртында башталып, бу байрам баштапкы эбирӱзинде республиканыҥ ончого јуук аймактарын айланып келген болгон. Оноҥ бир ле јерде — Jоло јурттыҥ јуугында ӧткӧн. Кӧп улустыҥ кӱӱниле калыктыҥ сӱӱген бу байрамы јаҥы, ӱчинчи эбирӱзин республиканыҥ эҥ ыраак јаткан ла ар-бӱткениле, албаты-јоныныҥ јаҥжыгуларыла солун Улаган аймактаҥ баштап јат.
Быјыл ӧдӧтӧн Эл Ойынныҥ аайы ла јаҥыртулары керегинде байрамныҥ баш режиссеры, Россияныҥ санадыныҥ нерелӱ ишчизи Владимир КОНЧЕВ куучындайт.

—Быјылгы Эл Ойын — юбилейлик, ол 30 јыл мынаҥ кайра башталган ла ӧткӧн ӧйгӧ 15 Эл Ойын ӧткӧн. Олор бой-бойына тӱҥей эмес, кажызы ла таҥынаҥ аҥылуларлу болгон. Темдектезе, 1993 јылда Кан-Оозы аймактыҥ Кырлык јуртыныҥ јуугында ӧткӧн Эл Ойынныҥ тӧс кӧргӱзӱзи «Ырысту» деген балетке тайанып белетелген. Турачак аймакта ӧткӧн Эл Ойында Алтын Кӧл керегинде кеп-куучынды, Кош-Агаш аймакта дезе «Очы-Баланы» ла алтай калыктыҥ кай чӧрчӧктӧрин тӧзӧлгӧ эдип алганыс. Шабалин аймакта Шыргайтыда ӧткӧн Эл Ойында јаражайлардыҥ кӧрӱ-маргаанын ӧткӱрер ченелте болгон…

Ӧткӧн Эл Ойындарды эзедип, кӧрӧӧчилерге кӧргӱзер амаду тургусканыс. Республиканыҥ башчызы Александр Бердниковтыҥ ла культураныҥ министри Ольга Антарадонованыҥ јӧмӧлтӧ-болужыла јаан экрандар алдыбыс. Тӧс кӧргӱзӱ ӧдӧр јерде кеми 9х5 метрдиҥ јаан экраны ла эки јандай 3х4 метрдиҥ экрандары тургузылар. Мындый экрандар бисте качан да болбогон, олорго кӱн тийип те турза, јаркындалбас, эмдиги ӧйдиҥ јазалдары. Бу экрандарда Эл Ойынныҥ тӱӱкизи, ӧдӱп јаткан байрамныҥ эҥ јаркынду элестери, эҥ кызу тартыжулары кӧргӱзилер.

—Улустыҥ кӱӱнземели керегинде айдар болзо, Эл Ойынды ӱч эмезе тӧрт јылдыҥ бажында ӧткӱрери керегинде шӱӱлтелер «Алтайдыҥ Чолмонында» чыгып туратан.
—Чын, Эл Ойын јылдаҥ јылга элбеп, эл тергеелер ортодогы байрам болуп ӧзӱп чыккан. Оныҥ јӱк культуралык программазы 13-15 бӱдӱмнеҥ турат, спорт маргаандар база бу кире. Мындый јаан байрамды эки ле јылдыҥ бажында ӧткӱрери кӱч керек болгоныла јӧпсинер керек. Бу јанынаҥ кӧп шӱӱжӱлер, блааш-тартышту куучындар болгон.
Jе ӧскӧ калыктардыҥ мындый ок байрамдарын кӧрӧли. Татарстанда, Башкортостанда Сабантуй деген јаҥжыккан байрам, хакастардыҥ Тун байрамы бир ле кӱн ӧдӱп јат. Монголияда, Бурятияда, Калмыкияда калыктыҥ јаҥжыккан байрамыныҥ тӧзӧлгӧзинде ӱч ле бӱдӱм — ок-јаала маргаандар, ат јарыш ла кӱреш, ончо неме олорды эбире айланат. Оныҥ учун бис, Эл Ойынды белетеген улус, бу байрамныҥ јаҥжыгып калган ӧйин кубултпай, программазын кыскартар, јуунак ла чук эдер шӱӱлте эткенис. Jуукта Эл Ойынныҥ тӧзӧмӧл комитединиҥ Улаганда ӧткӧн турулта јуунында бу тӱп-шӱӱлте јӧптӧлгӧн. АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Наталья Екеева башкарып ӧткӱрген бу јуунда Улаган аймактыҥ кӧп улузы ла јаан јаштулары, республиканыҥ ончо аймактарыныҥ ла тӧс калазыныҥ башкартузыныҥ чыгартулу улузы, культура бӧлӱктериниҥ јаандары турушкан.

—Эл Ойынныҥ ӧдӧр аайы јарталып калган болбой, кандый јаҥыртулар болор, Владимир Егорович?
—Кичӱ изӱ айдыҥ 28-чи кӱнинде, јаҥжыкканы аайынча, ончо туружаачылар келип јат. Олорды уткыырын, таныштыруны Эл Ойынныҥ ээзи болгон Улаган аймак ӧткӱрер.
Эртезинде кӱн, кичӱ изӱ айдыҥ 29-чы кӱнинде, эртен тура 11 саатта байрам республиканыҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧриниҥ кӧрӱ-парадыла ачылар. Ол 14 бӧлӱктеҥ турар.

—Республиканыҥ тӧс калазын ла аймактарды алза — 11, база ӱч бӧлӱкке кемдер кирер?
—Бистиҥ атту-чуулу спортчыларыс, Европаныҥ ла телекейдиҥ чемпиондоры болгон улусты парадка чыгарар шӱӱлтени республикан спорткомитет эткен ле бис оныла јӧпсингенис. Ады јарлу спортчыларыс Россияныҥ јуунты командаларыныҥ кеп-кийимин кийген, кайралдарын тагынган ӧдӱп, тӧс јерге чыгар ла байрамга келген улус кажызын ла јаан экраннаҥ кӧрӧр аргалу болор.
Анайда ок тергеебисте культураныҥ ла санаттыҥ јарлу ишчилери — Россия Федерация кеминде нерелӱ, государстволык кайралдарлу улус: артисттер, кӱӱчилер, бијечилер, библиотекарьлар, музейдиҥ ишчилери ле о. ӧ. таҥынаҥ башка бӧлӱк болуп, парадка чыгар. Эл Ойын — калыктыҥ кӧгӱс-ойын, ич кӧрӱмин, чӱм-јаҥын ла јаҥжыгуларын кӧргӱскен байрам болордо, бу ууламјыда иштеген мактулу улузысты тӧргӧ чыгарар учурыс бар деп сананадым.
База бир бӧлӱк Эл Ойынныҥ айылчыларынаҥ турар.
«Устардыҥ калазыныҥ» ижи быјыл база јаҥырта тӧзӧлӧр. Айдарда, мында бистиҥ муниципал тӧзӧлмӧлӧрдиҥ кӧрӱге тургускан айылдары эки кӱнге иштеер. Мынаҥ озо Эл Ойындарда аймак кееркедип јазаган айылын жюриге кӧргӱзип, аш-курсагын амзаткан ла кийнинде ижин токтодып салатан. Эмди кӧрӱниҥ камызы, озолодо јарлабай, кандый ла ӧйдӧ айылдарды келип кӧрӧр аргалу болор.
Албаты устарыныҥ эдимдери база мында ок кӧрӱ-садуга тургузылар.
Устардыҥ калазында анайда ок Президенттиҥ грант-акчазын ойноп алгандар ижин кӧрӱге чыгарар, ол тоодо скиф арфаны белетеген ӱлекер (башкараачызы Светлана Катынова), кайчылар, республиканыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ, Алтайдагы биосферный заповедниктиҥ кӧрӱлери ле о. ӧ. Мында ок темир кайылткан (Аржан Кухаев) ла кийисле иштеген устардыҥ ӱредӱ-кӧрӱлери ӧдӧр. Алтай Республиканыҥ јурукчыларыныҥ иштерин база бу јерде кӧрӱге тургузылар. Кыскарта айтса, республиканыҥ да улузына, Эл Ойын кӧрӧргӧ келген айылчыларга да Устардыҥ калазы јилбилӱ болорына иженедис.
Сӧс келижерде, мындагы ишти АР-дыҥ эл политика аайынча комитеди ле Најылыктыҥ туразы, анайда ок экономикалык политика, аргачылык ла туризм аайынча министерство тӧзӧп белетейт.

—Эл Ойынныҥ јаҥжыккан программазы кубулып јат па?
—Республиканыҥ тӧс калазыныҥ ла аймактарыныҥ таныштыру кӧргӱзӱзи (презентация) тӧс сценада ӧдӧр, кажы ла муниципал тӧзӧлмӧгӧ 30 минут ӧй берилип јат. Бу муниципалитеттердиҥ тӧс кӧрӱ-маргааны болор. Айылдардыҥ кӧрӱзи ле устардыҥ кӧрӱзи учун балл-темдектер муниципал тӧзӧлмӧниҥ текши чодына кожулар.
Jӱк Улаган аймакка ӱзеери 15 минут ӧй берилер, не дезе, аймак Эл Ойынныҥ быјылгы ээзи болуп јат. Анайда ок аймак тӧзӧлгӧниниҥ 95 јылдыгын, атту-чуулу јерлештери А. В. Санааныҥ чыкканынаҥ ала 90 јылдыгын, И. И. Ортонуловтыҥ 85 јажын темдектеп јат. Телекейлик јарлу Пазырыктыҥ корумдары бу јерде.
Бу ок кӱн эҥирде тӧс сценада кокыр-каткыныҥ «Сыр каткыда» деген кӧргӱзӱ ойыны, Алтай Республиканыҥ санат устарыныҥ, республиканыҥ туура јерлердеҥ, ол тоодо гран ары јанынаҥ келген айылчыларыныҥ, «Алтай микстиҥ» ойын-концерттери болор.
Аймактардыҥ сураганыла, бис Эл Ойында балдардыҥ «Таҥ Чолмон» деген кӧрӱ-маргаанын ӧткӱрбей јадыс. Ондо турушкан балдар эки кӱнге сценага чыгарын сакып, байрамды да кӧрбӧй јат. Анайда ок Кайчылардыҥ курултайы болбос. Ол таҥынаҥ башка байрам болуп, куран айда Горно-Алтайскта ла Паспаулда ӧдӧр.
Jе Эл Ойынныҥ театрлык кӧргӱзӱзинде балдар да, кайчылар да туружар. Чибилӱ јуртта балдардыҥ 70 бала амырап јаткадый лагери тӧзӧлип јат. Эл Ойынга белетенер ӧйдӧ аймактардаҥ келген јиит артисттер ондо аймактыҥ ыраак јурттарыныҥ: Саратанныҥ, Балыкчыныҥ, Jазулуныҥ, Кара-Кујурдыҥ балдарыла кожо јадар.

—Эл Ойынныҥ эҥ сакылталу кӧргӱзӱзи — театрлык ойын. Ол кандый болгой не?
—Бастыра јажыттарды ачпайын. Jе алтай калыктыҥ јайаан энчизи — кай ла јаҥар, ойгорын, эпчилин, бӧкӧзин кӧргӱскен маргаандар: кӱреш, ат јарыш, камчы согоры, ок-јаа ла о. ӧ. бир ойында тизилип, Тастаракайлар албатыныҥ чӧрчӧк-куучынына кирген атту-чуулу баатырлар болуп кубулганы керегинде кӧргӱзӱ ӧдӧр.
Jаҥар кожоҥ деп айдарыста, театрлык ойынды бис 500 кире јаҥарчылар турушкан јаҥар кожоҥло тӱгезерге турус. Бу кӱрееде кӱӱнзеген ончо кӧрӧӧчилер туружар аргалу, Эл Ойынга келген бастыра улусты бириктирген кӱрее болор.
Быјылгы Эл Ойында јаҥар кожоҥныҥ «кӱрее јаҥар» ла «сӧгӱш јаҥар» деген бӱдӱмдериниҥ кӧрӱ-маргаанын ӧткӱрип јадыс. Ол Эл Ойын ӧткӧн экинчи кӱнде болор. 1986 јылда бис Латвияда Алтай культураныҥ кӱндерин ӧткӱрип турарыста, Кан-Оозы, Оҥдой, Кош-Агаш аймактардыҥ јарлу јаҥарчы улузын апарганыс. Кажы ла аймактыҥ јаҥары башка болгонын ол тушта кӧргӧн эдим. Jаҥардыҥ кӧрӱзинде башка-башка аймактардыҥ, ол тоодо республиканыҥ тӱндӱк талазында јаткан ас тоолу тургун калыктардыҥ эҥ артык ӧмӧликтериниҥ јаҥары угулар. Сӧгӱш кожоҥдо турушкан ончо улусты акалап, эҥ учында кожоҥды тӱгескен кижи јеҥӱчил болуп чыгар.
Бу ок кӱнде Тастаракайдыҥ кӧрӱ-маргааны ӧдӧр.

—«Сыр каткыдаҥ» оныҥ башказы неде?
—«Сыр каткыда» Эл Ойынныҥ баштапкы кӱнинде, тӧс сценада кӧргӱзилер ойын-кӧргӱзӱ болзо, «Тастаракай» — эҥ артык кокырчылардыҥ маргааны — байрамныҥ экинчи кӱнинде ӧдӧр

—Спорттыҥ маргаандарыныҥ аайы кандый болор?
—Олор культуралык программала коштой ло темдектелген аайыла ӧдӱп јат. Кичӱ изӱ айдыҥ 30-чы кӱнинде 14 саатта тӧс сценаныҥ јанында кӱреш аайынча тӧс маргаан башталып јат. Ол тӧс экранда кӧргӱзилер. 16 саатта Эл Ойынныҥ јеҥӱчилерине кайралдар табыштырары башталар.

—Кӧп улус Эл Ойынга шылтай солун јер кӧрӧргӧ јат. Мындый улуска Пазырыктыҥ корумдарын кӧрӧр арга болгой не?
—Пазырыкты, Кату-Jарыкты, Улаганныҥ атту-чуулу «таш мешкелерин» кӧрӧргӧ кӱӱнзегендерге јол-јорыктар тӧзӧлӧри, ол тоодо кӱӱнзеген улусты бу јерлерге акча-јалга апарып келери керегинде сурактар тӧзӧмӧл комитетте база шӱӱжилген. Мындый јорыктар болор.

—Эл Ойынды кӧрӧргӧ турган улус кайда токтооры, тӱнеери, кӧлӱктерин кайда тургузары, ажанары јанынаҥ айалга кандый болорын сурайт.
—Аймактардыҥ ла каланыҥ Эл Ойынга келген делегациялары Межеликте тӧҥниҥ ӱстинде турар. Таҥынаҥ бойы келген улуска токтоор, байкан-палаткаларын, кӧлӱктерин тургузар јер башка болор. Олорго јеткер болбозы јеткилделер. Эл Ойын ӧдӧтӧн јер аймактыҥ тӧс јуртынаҥ ыраак јок, оныҥ учун кӱӱнзеген улус јорыкчыларды јеткилдеген «јажыл тураларда» токтоор аргалу.
Ажанары керегинде айдар болзо, эл-ойынчыларга курсак аскан улус јеткилинче болор деп сананадым. Республикада јаткан тургун калыктыҥ аш-курсагын аскан ресторан да болор деп уккам.

—Эл Ойынга јетире јарым айдаҥ ас ӧй арткан. Jуукта Интернеттиҥ «В Контакте» деген сайтында Эл Ойынга алтай улус бойыныҥ јаҥжыгулу кеп-кийимин кийип келери керегинде кычыру јарлалган болгон. Бу кычыру куру сӧс болуп артпас, калыгыныҥ Ойынын тооп, Алтайдыҥ кижизи болгонын темдектеп, јерлештерис байрамга келер кеби јанынаҥ сананып ла турган болбой. Калыгыстыҥ байрамы јаркынду, јараш болоры бистиҥ бойыстаҥ кӧнӱ камаанду эмей.

Светлана КЫДЫЕВА куучындашкан

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина