Алтайдын Чолмоны

Малдыҥ угын јарандырарында баштапкы билимчи

19.06.2018

Билимчи, селекционер, эчкилердиҥ «горно-алтайский» деген јаҥы угын ӧскӱрген улустыҥ бирӱзи Лидия Окулич-Казаринаныҥ ады-јолы, билим ижи Туулу Алтайда јарлу.

Ол 1896 јылдыҥ тулаан айыныҥ 1-кы кӱнинде Акмолинский губернияныҥ Кокчетавский уездиниҥ Имантавский станциязында чыккан. 1904-1910 јылдарда Котуркульстагы баштамы јурт училищени божодоло, 1910-1918 јылдарда Омсктогы епархиальный училищеде ӱренген. Кийнинде јылдарда јурт ээлемниҥ Омскто институдыныҥ зоотехнический факультедин божоткон. Бир ле ӧйдӧ ол башка-башка курстарда ӱренген. Темдектезе, бухгалтерлердиҥ кыска ӧйгӧ курстары, Москвада укту мал-аш аайынча курстар¾ Украинада Аскания-Новада ады јарлу академик М. Ивановтыҥ башкартузыла иштеген. Оныҥ кийнинде академик Вавиловло кожо Эре-Чуй ичиниҥ социально-экономикалык ууламјызында мал-аштыҥ угын јарандырар билимдик ченелтелӱ иш ӧткӱрген.

Мал-аштыҥ угын јарандырар иш 1930-чы јылдарда башталган. Туулу Алтайда јурт ээлемде ченелте ӧткӱрер баштапкы станция Кызыл-Ӧзӧктӧ 1930 јылда ачылып, иштеп баштаган. Бу ла јылдаҥ ала Л. Окулич-Казарина Кызыл-²зӧктӧ јадып, шак ол станция ажыра Кош-Агаш аймакта Мукур-Таркатыдагы колхозко барып, иштеп баштаган. Мал-аштыҥ угын јарандырары аайынча зоотехниктиҥ ижин бӱдӱрген. Революцияла, граждан јуу-чакла колбулу јаан јаҥыртулар ороондо ӧткӧн. Ондый ла айалга малдыҥ угын јарандырарында ла солыырында болгон. Ченелтелӱ иш јеҥил эмес ӧткӧн. Эл-јон Эре-Чуйда јебрен ӧйлӧрдӧҥ ала азыранган кой-эчкизиниҥ угын кубултарга, солыырга меҥдебеген. Олор бу ишти јаратпай турган болгон. Ол керегинде јаан јаштулардыҥ куучынынаҥ угуп јӱретем.

Лидия Окулич-Казарина Мукур-Таркаты јуртка јаҥыскан келген. Бу кижиге ӧскӧ јерге келип, таныш эмес улусла тил табыжарга кӱчке келишкен. Су-орус эпши, алтай тилди билбес. Jе бистиҥ јерде орус тилди јамандыра билер Кӧлзӧй деп ӧскӱс алтай кыс болгон дежер. Ол бала билимчи-зоотехникке тилмешчи болуп иштеген. Окулич-Казаринаныҥ шиҥжӱ-ченемел ижи јеҥил эмес айалгада ӧткӧн. Малдыҥ угын јарандырза, оноҥ алатан кирелтениҥ кеми јаан болор деп јартап, айдып берер арга јок. Тилмешчи бала база лаптап јартап болбос. Ӱзеери Лидия Владиславовнаныҥ јадар да јери, јиир де курсак-тамагы јок болгон. Турлуларда келишкен ле койчыныҥ айлында конотон. Мал турлулар сайын чачыҥы турган. Олорды ончозын эбирип, улусла, койчы-малчыларла таныжары база јеҥил эмес болгон. Тилмешчини бойыла кожо алып јӱрерге ат, ээр, ӱйген-нокто керек. Оноҥ болгой, Л. Окулич-Казаринаныҥ бойына да атты, оныҥ јепселин табарга јеҥил эмес болгон.

Кӧп улус билимчи эпшиниҥ тыш кеберин кӧрӱп, эмеш алаҥзып, чочып та туратан. Оныҥ чырайы кату-соок, сыны дезе бистиҥ улустыйынаҥ бийик, кайда да 180-190 см. Ол ӧйдӧ јербойында ондый узун сынду эр де улус болбогон. Бойы чимееркеп, чынааркап билбес. Кандый айылда токтоп, конорго келижер, ондо ло конотон. Улустыҥ ла ичкен-јиген курсак-тамагынаҥ кожо ло ажанар. Ол ӧйдӧ малчылар сӱреен тӱреҥиде јаткан ине. Тӧжӧк-јастык та јок. Окулич-Казаринага кой терези тӧжӧк салар, јабынарга база тере тон берер. Тондо бийт те болордоҥ айабас… Ол оны билип-аайлап та турза, јескинип, качан да јаман айтпайтан. Ончо ло немеге быйанын — «спасибозын» айдар. Онызын јербойыныҥ улузы сӱреен јарадатан.

Лидия Окулич-Казарина малдыҥ угын јарандырар ишти сок јаҥыскан ӧткӱрерге чырмайган. Амадаган амадузынаҥ бир де јана баспаган, турумкай тартышкан. Эре-Чуйга билимчи-зоотехник 1936 јылда келген деп, јербойыныҥ улузы айдып туратан.

Баштапакы ченелте
Колхозтыҥ башкараачыларынаҥ јӧпти јӱк арайдаҥ алып, бир ӱӱр кайлык меринос укту кучаларды кошкон. Койдыҥ фермазыныҥ јааны Нокто Кӱчӱк Янганов, баш койчы Ӧскӧлӧҥ Тельбекова тӧрӧӧӧр 300 эне койды Карабука-Оозы деген кышкы турлузында тӧрӧдип баштаган. Койды тӧрӧдӧтӧн иш-айалга сӱрекей кӱч болгон. Койдыҥ кажааны таш, ӱсти ачык. Ол јыл јаан кар тӱшкен. Оноҥ соок кажаан тош болуп тоҥып калган. Койлор тоштыҥ ӱстине ле јадып тӧрӧгӧн. Кураандар турар јылу јер јок. Койчыныҥ јаткан айлы кийис. Jаҥы чыккан кураандарды кийис айылда кичееген. Кайлык меринос кураандар тас, тӱк јок. Тӱги кату бир канча кураандар тирӱ арткан, јетен проценти ӧлӱп калган. Ол ӧй репрессияныҥ эҥ ле кату јылдарына келишкен.

Лидия Окулич-Казаринаны ла бригадир болуп иштеген Нокто Кӱчӱк Янгановты «албатыныҥ ӧштӱзи» деп бурулап, катуныҥ јерине аткарган. ²й ӧткӧн. 1940-чи јылдардыҥ бажында Л. Окулич-Казарина катуныҥ јеринеҥ чыгып, ойто једип келген. Jе Н. Янганов ол ӧйдӧҥ ала сурузы јок болуп јылыйып калган.

Экинчи ченелте
Бир ӱӱр эне койго кучаны бирдеҥ кошкон. Jе ас та болзо, кайлык меринос кураандар чыккан. Онойып кажы ла турлудаҥ бирдеҥ-экидеҥ койды јууган. Олордыҥ тоозы јӱстеҥ ашкан. Олорго кабырар койчы керек болгон. Л. Окулич-Казарина кӧп улусты сураган, је улус мойноп ийетен дежер. Учында ла Яшпа Уванчикова кызы Татияла кожо койлоорго јӧбин берген. Jуулган койдыҥ тӱги ару, чичке эмес, ол эмезе јарымдай чичке тӱктӱ болгон. Бу койлорды «ийт куйрукту» койлор деп айдар.

Яшпа Уванчикова баш койчы болгон, кыштузы Кӧк Ӧзӧк ичинде. Кажаан турган јери эптӱ, ыжык. Кажааны териктей таштаҥ салган, ӱсти ачык. Агаш тура бар. Бир канча јылдаҥ ӱӱр эне койлордыҥ тоозы ӱч јӱске јеткен. Ол ӱӱрдеҥ эки јӱске шыдар кураандар корып алатан. 1940-чи јылдардыҥ учында ла 1950-чи јылдардыҥ бажында колхоз кажы ла эне койго план тургузар. Кой саар ферма сӱтти јууп, сӱтзаводко табыштырар. Кайлык койлордыҥ сӱди телеҥит укту койлордыйынаҥ кӧп болор. Кайлыкталган койдыҥ тӱги телеҥит койдыйынаҥ кӧп боло берген. Яшпа ла Татия сӱттиҥ, тӱктиҥ пландарын ажыра бӱдӱрип баштаган. Бу ла ӧйдӧҥ ала Л. Окулич-Казаринаныҥ иштеген ижиниҥ тузазы, турултазы эмештеҥ билдирип баштаган.

Ӱчинчи ченелте
Л. Окулич-Казарина Мукур-Таркатыдагы колхозто кой-эчкини искусственный эп-сӱмеле ӱрендеерге јарамыкту пункт-тураны, бир канча бӧлӱк кажаан-чеденди тудуп баштаган. Малды искусственный эп-сӱмеле ӱрендеер ишке ӱредӱлӱ кижи керек болгон. Айдарда, Кызыл-²зӧк јаар бир канча јиитти ӱредӱге аткарган. Аҥылу ӱредӱ алган эҥ баштапкы осеменаторлор: Толмо Телбакова, Мыйнан Тымтышева, Бугын Чӱрекенова, Алчыбай Якпунова. Онойып колхозтыҥ кой-эчкизиниҥ јетен процентин искусственный эп-сӱмеле ӱрендеп баштаган. Малдыҥ угын јарандырар, ӧскӱрер иш эмештеҥ јылып баштаган.

Jайдыҥ баштапкы айларында билимчи эпши кажы ла турлуга Таблат Шанданов деген кижиле кожо атту јӱрӱп, кураан-уулактарды арчыган, ириктер, серкелер болзын деп. Бу ла ӧйдӧ ирик кураандарды талдап, арчыбаганын кучага артыргызатан иш база ӧткӧн. Куча-текени кичееп кабыратан койчы кӧстӧлгӧн. Баштапкы койчылар Баташ Амырова ла кызы Епен болгон. Л. Окулич-Казарина бу улусла сӱреен јуук колбуда иштеген. Jиит кыстарга качан да куру келбес, јӱзӱн-јӱӱр сыйларлу келетен. Онойып билимчи Лидия Окулич-Казаринаныҥ албаты ортодо тоомјызы ӧзӱп баштаган. Бу билимчи эчкилерге «придон» укту текелерди экелип, кожуп туратан. Ноокылу кара эчкини база бир јерге јууган. Чогулган эне эчкилердиҥ баш койчызы Арбачы Суразов кызы Тоймокло (Таня) кожо иштеген.

1944 јылдыҥ чаган айында Л. Окулич-Казаринаныҥ ижине сӱреен јаан чыгым болгон. Баш койчы Арбачы Суразов эртен тура туйук кажаанныҥ эжигин ачып ийерде, удура бӧрӱ калып чыккан. Бӧрӱ койчыны јыга табарала, кут јок качкан. Арбачы ӧрӧкӧн коркыганына талып калган. Оноҥ кӧрӧр болзо, кажаанда эчкилердиҥ тал-ортозы кырылып калган. Коокойок кӧп эчкини јара тартып, балулап салган. Малдыҥ кӧбизи бастыгыжып кырылган. Туйук кажаанга бӧрӱ печкениҥ трубазыныҥ тӧзинеҥ кирген. Ал-камык этке-јууга тойоло, ойто чыгып болбой, эжикте отурган эмтир. Ол учурал мениҥ де сагыжымда артып калган. Ӧлгӧн эчкиниҥ эдинеҥ тойо јиген эдим.

Билимчиниҥ ченелтелӱ ижине јерлик те тындулар каршузын јетирген эмей. Jиит комсомол кыс Татыйа Уванчикова билимчиле кожо кӧп јолды, ченелтени ӧдӱп таскаган. Кийнинде ӧйдӧ ол баш койчы болуп, эҥ баштапкы укту ӱӱр койды кичееп ӧскӱрген. Краевой Советтиҥ депутады да болгон.
Лидия Окулич-Казарина керегинде Г. Альковтыҥ 2005 јылда «Звезда Алтая» газетте јарлалган эске алынганына тайанып бичидим.

Б. КАРУЛОВ,
РФ-тыҥ јурт ээлеминиҥ нерелӱ ишчизи