Алтайдын Чолмоны

Национальный комитеттиҥ ижи

19.06.2018

Кичӱ изӱ айдыҥ 9-чы кӱнинде ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча Алтай Республикадагы Национальный комитеттиҥ јууны ӧткӧн. Оныҥ ижинде АР-дыҥ бӱдӱреечи ле јасакчы јаҥдарыныҥ чыгартулу улузы, РФ-тыҥ Госдумазыныҥ депутаттары Иван Белеков ло Родион Букачаков, РФ-тыҥ Федерация Совединиҥ турчызы Татьяна Гигель, ар-бӱткенниҥ биосферный заповедниктериниҥ ле парктарыныҥ башкараачылары, культураныҥ, ӱредӱликтиҥ, билимниҥ, јайаандык интеллигенцияныҥ, јондык организациялардыҥ, АР-дыҥ ас тоолу ӧс албатыларыныҥ организацияларыныҥ улузы турушкан.

Jуунныҥ окылу ачылтазы алдында ЮНЕСКО-ныҥ аҥылу сыйыныҥ 2001 јылдагы лауреады, РФ-тыҥ нерелӱ артизи Болот Байрышев кайлаган. Оноҥ ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча Алтай Республикада национальный комитеттиҥ председатели, Госдуманыҥ депутады Иван Белеков ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча РФ-тыҥ комиссиязыныҥ председатели, РФ-тыҥ ӧскӧ ороондордыҥ керектери аайынча министри С. В. Лавровтыҥ уткуулын јарлаган.
Сергей Лавровтыҥ уткуулында айдылганыла, Россияныҥ тергеелери ЮНЕСКО-ныҥ ӱлекерлеринде туружып турганы интеллектуал ла јондык ийде-кӱчтерди ол ӱлекерлерди бӱдӱрерине элбеде тартып алар, организацияныҥ иш-керектерине бириктирер арга берет. Бу ок ӧйдӧ бистиҥ тӧс иш-амаду тӧрӧл билимди, ӱредӱликти ле культураны Россияныҥ јонјӱрӱм-экономикалык ӧзӱмине келиштирте јӧмӧӧри болуп јат деп, министр темдектейт.

—Алтай Республиканыҥ гуманитар ижи калганчы јылдарда албатылар ортодо кеминде эрчимделгенин бис аҥылап темдектейдис. Республиканыҥ башкартузы Россия Федерацияныҥ ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча комиссиязыла кожо бу организацияныҥ ижи јанынаҥ јуук колбуда иштейт. Ол тоодо культураныҥ ла ар-бӱткенниҥ энчилигин чеберлеп алары, јонјӱрӱмдик билим ле ӱредӱлик јанынаҥ.

Алтай туулык таланы, оныҥ ар-бӱткендик ле культуралык байлыгын ајаруга алып, кижи ле ар-бӱткен ортодо јарамыкту колбуныҥ модели деп кӧрӧргӧ јараар. Кижи ле ар-бӱткен ортодо колбу јебрен алтай албатыныҥ тӧс менталитеди болуп јат. Кӧп чактардыҥ туркунына улалып келген ол јаҥжыгулар Алтайдыҥ јерин ар-бӱткендик резерват чылап, чеберлеп алар арга тӧзӧгӧн. «Пазырыктыҥ культуразыныҥ байлыктары» деген номинацияны текшителекейлик энчиниҥ озолондыра тооломына кийдирери јанынаҥ угузу бичик Россия Федерациядаҥ эдилген. Онызы Алтайдыҥ ар-бӱткениниҥ ле культуразыныҥ байлыктары сӱрекей элбек кемдӱ болгонын бастыра телекей кеминде керелеп кӧргӱскен. Бу ок ӧйдӧ бис ол байлыктарды текшикижилик байлыктар деп, олорды чеберлеп алары јанынаҥ бойыска ӱзеери молју алып јадыс. Ол номинацияны оноҥ ары ичкерледери јанынаҥ элбек кемдӱ иштер ӧткӱрер керек — деп, Сергей Лавровтыҥ уткуулында айдылган.

Оноҥ АР-дыҥ башчызыныҥ, башкарузыныҥ председателиниҥ молјуларын бӱдӱреечи Наталья Екеева јуунныҥ туружаачыларына уткуулду сӧзин айткан. Ол бойыныҥ уткуулында Туулу Алтай јербойыныҥ ар-бӱткениниҥ байлыктарына чактаҥ чакка чебер болгонын аҥылап темдектеген. Республиканыҥ башчызы Александр Бердниковтыҥ башкарганыла, ӧзӱмниҥ јолында «јажыл экономика» талдалган, кӧп јылдардыҥ туркунына Туулу Алтай эколого-экономикалык рейтингтерде озочыл јерлерде турат.

Тергеениҥ јериниҥ тӧртинчи ӱлӱзи ар-бӱткенниҥ аҥылу коруулду јерлерине келижет, бу јанынаҥ бистиҥ тергее Россия ичинде баштапкы јерде турат. Беш объект ар-бӱткенниҥ ЮНЕСКО-ныҥ Текшителекейлик энчизиниҥ «Алтай — алтын кырлар» деген номинациязыныҥ тооломына кийдирилген. Олордыҥ бирӱзин — Алтын-Кӧлди чеберлеп аларына ороонныҥ Президенти Владимир Путин јаан ајару эдет. Ол бу кӧл Россияныҥ кайкамчылу ар-бӱткендик кереези, текшинациональный объект болгонын кӧп катап темдектеп, Россияныҥ башкарузына кӧлди чеберлеп алары аайынча программа белетезин деген јакылта берген. Тургуза ӧйдӧ ол программаны тургузары ла бӱдӱрери бӧлӱктей ӧдӱп туру. Бу јанынаҥ јаҥныҥ бӱдӱреечи ле јасакчы органдары кеми јаан иш ӧткӱрген, ол иште билимчилер ле јондык, ар-бӱткенниҥ объекттерин корыыры јанынаҥ профессионал кеминде иштеп турган улус турушкан.

2017 јылдыҥ чаган айында «Пазырыктыҥ культуразыныҥ байлыктары» ЮНЕСКО-ныҥ текшителекейлик энчизиниҥ россиялык озолондыра тооломына кийдирилгенин јаан учурлу керек деп, Наталья Екеева аҥылап темдектеген. Ол байлыктар — Пазырыктыҥ ӧйиниҥ јарлу корумдары ла кайа-таштагы јуруктар. Бойыныҥ уткуулду сӧзинде ол бу национальный комитеттиҥ ижиниҥ јаан учурын аҥылаган.

—Трансграничный ӧмӧ-јӧмӧ ишке тӧзӧлгӧлӧнип, Кадындагы заповедниктиҥ ле Казахстанныҥ Катон-Карагайский национальный паркыныҥ јеринде «Jаан Алтай» деген трансграничный биосферный резерват тӧзӧлгӧн. Бу резерват эки ороонго албатылар ортодо статусту аҥылу коруулду баштапкы ар-бӱткендик јер болуп јат. Бу ӱлекер ЮНЕСКО-ныҥ «Кижи ле биосфера» деген программазыныҥ качылыгында албатылар ортодогы консультативный комитетле јарадылган болгон. Резерваттыҥ гран-кыйузы Кош-Агаш аймак ла Монголия јанынаҥ келер јуук ӧйдӧ элбедилерин кӧрӧристеҥ де айабас — деп, Наталья Михайловна айткан.

Анайда ок оныҥ темдектегениле, Алтайдыҥ тӱӱки-культурный энчилиги байлык ла башка-башка бӱдӱмдӱ. Тӱҥдештире алза, олордыҥ учуры ар-бӱткенниҥ байлыктардыйынаҥ јабыс эмес. Оныҥ да учун олорды Алтай Республиканыҥ јонјӱрӱм-экономикалык ӧзӱминиҥ стратегиязында ла ӧзӱмниҥ тергеелик программаларында тузаланары јаан учурлу болуп јат.

Анайда ок уткуулду сӧзин АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ председателиниҥ ордынчызы Михаил Терехов айдып, республикан парламент материальный эмес культураныҥ ӧзӱмине јаан ајару эдип јат деген. Темдек эдип, бу јанынаҥ кандый јасактар јарадылганы керегинде јетирӱ эткен. Темдектезе, 2008 јылда «Алтай Республиканыҥ материальный эмес культурный энчилигиниҥ ӧзӱминде колбуларды аайлаштырары керегинде», быјыл кӱӱк айда «Алтай Республиканыҥ кай энчилиги керегинде» јасактар јарадылган. Оныҥ шӱӱлтезиле, андый јасак јарадылганы бистиҥ байлык кай энчилигисти чеберлеп аларына камаанын јетирер, анайда ок мындый ок документти ороон кеминде јарадарына ол тӧзӧлгӧ болор.

ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча Алтай Республикадагы Национальный комитеттиҥ ижиниҥ уч-турулталары керегинде јетирӱни Иван Белеков эткен. Оныҥ айтканыла, «бистиҥ тергееде ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча национальный комитет тӧзӧлгӧнинеҥ ала, 12 јылдыҥ туркунына ЮНЕСКО-ныҥ ижин бистиҥ субъектте элбедери јанынаҥ шӱӱлтени улайынча ичкерледет».

Тергеелик учурлу ООПТ-лардыҥ — «Алтай — алтын кырлар» деген номинацияныҥ объекттериниҥ айалгалары керегинде јетирӱни АР-дыҥ ар-бӱткенниҥ байлыктары, экология ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министриниҥ баштапкы ордынчызы Евгений Мунатов эткен. Оныҥ айтканыла, ол объекттердиҥ айалгалары кеминде, биобашкаланышты чеберлеп алар турумкай айалга-аргалар олордо бар.

АР-дыҥ культура аайынча министриниҥ ордынчызы Светлана Пешперова ЮНЕСКО-ныҥ озолондыра тооломына Пазырыктыҥ культуразыныҥ байлыктарын кийдирериле колбулу јетирӱ эткен.
ЮНЕСКО-ныҥ текшителекейлик энчилигиниҥ тӧс јерине «Пазырыктыҥ культуразыныҥ байлыктары» деген номинация аайынча узузу бичик белетеер иш канайда ӧткӧни керегинде ЮНЕСКО-ныҥ керектери аайынча Алтай Республикадагы Национальный комитеттиҥ каруулу качызы, филология билимдердиҥ докторы Тамара Садалова элбеде куучындаган. «Бу иш узун јол ӧткӧн. Ол иш-керек Россияныҥ культуразына, алтай албатыга јаан байрам болгонын бис бӱгӱн айдар аргалу» — деп, ол темдектеген. Анайда ок Тамара Михайловна «ЮНЕСКО-ныҥ «Память мира» деген программазына јебрен тӱрк кереестер аайынча угузу бичик белетеери керегинде» јетирӱ эткен. Бу программа кижиликтиҥ бичишле колбулу бастыра тӱӱкизиле колбулу документальный энчиликке учурлалган, ол тоодо папирусный свитоктордоҥ эмезе той балкаштыҥ табличкаларынаҥ ала фильмдерге, звукозаписьтерге, оцифрованный файлдарга јетире. Jебрен тӱрк бичиктер тӱӱки, культура, билим јанынаҥ сӱрекей јаан учурлу байлык болуп јат. Олор јоголып калган јебрен тӱрк цивилизацияныҥ кереези болот. Jе ол ок ӧйдӧ олор бӱгӱнги јаҥжыккан мӱргӱӱлдердиҥ энчиликтериле, алтай, хакас, тува албатылардыҥ јаҥжыккан кӧрӱмиле колбулу. Олор тилдиҥ ле литератураныҥ айалгаларыныҥ баштамы источник-тӧзӧлгӧлӧри болот.

Jуунда ӧскӧ дӧ улус башка-башка ууламјыларла чокым кандый иштер ӧдӱп турганын куучындаган ла бойыныҥ шӱӱлтелерин айткан. Jууннныҥ уч-турутлазыла јӧп јарадылган.

АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ пресс-службазы