Тӧрӧл тилистиҥ байлыгы

19.06.2018

Ада сӧсти айладып,
Эне сӧсти эзедип
Аарчызы јытанган алтай тилистиҥ эрјинедий байлыгына учурлалган «Ада сӧсти айладып, Эне сӧсти эзедип» деген бичимел М. В. Чевалковтыҥ адыла адалган эл библиотеканыҥ ӧмӧлигиниҥ баштаҥкайыла «Алтайдыҥ Чолмоны» газетте бу јылдыҥ чаган айыныҥ 30-чы кӱнинде јарлалган эди.

Бичимелде ады-јолы јарлу јондык ишчи, байлык ченемелдӱ врач, чечен тилдӱ, су-алтай ӧзӧктӱ јерлежис Михаил Сазанкинниҥ «Алтай кар» деп адалган бичимелинеҥ кардыҥ јӱстеҥ ажыра бӱдӱминиҥ ады-јолы јарлалган. Jаҥыс ла ак кардыҥ бӱдӱмин, канайда адалып турганын кайкаары артат. Ол сӧстӧрди кычыраачылар, ӱредӱчилер, ӱренчиктер куучын-эрмегинде, онойдо ок бичип-чӱмдеер јайаан ижинде тузаланып турган деп иженери артат.
«Тӧрӧл тилистиҥ байлыгы» деген тизӱде јажыл торко јайдыҥ ичинде кӧсти сӱӱндирер, кӱӱн-санааны кӧдӱрер, сын-арканы сергидер чечектердиҥ куулгазын ады-јолдоры јарлалат. Бичиичилер К. Тӧлӧсовтыҥ, Л. Кокышевтиҥ чӱмдемелдеринеҥ чечектерге учурлалган мак, алкыш, кожоҥ кептӱ јолдыктар јарлалат.

Эл библиотеканыҥ јакшынак баштаҥкайын јӧмӧп, кычыраачыларыс ырыс-кежигис болгон алтай тилистиҥ јараш кӱӱлӱ, солун сӧстӧрин бичиир деп иженедис. Озо тӧрӧл тилистиҥ байлыгын баалап, оныла оморкоп, су-алтай тилисле куучындап, оныҥ кийнинде немецкий, английский, испан, итальян тилдер бу јӱрӱмде керектӱ деп, бала-барканы ӱретсеес кайдар? Тилис энениҥ берген энчизи, аданыҥ берген байлыгы деп сананып јӱрзе, кандый болор?

…Тӧрӧл кобылар јык ла эдип калган. Кей кандый да койу неме ошкош. Тынарга да кӱч…
Бу јараш јыт, байла, чечектердиҥ тыныжы болор. Кызыл чечек кызыл тынышту, кӧги — кӧк… Ончозы колындыра чек мӧт ошкош тату…
Чындап та кӧрӱп турзабыс: кызыл чечекте кызыл, сарызында сары, кӧгинде кӧк кӧбӧлӧктӧр. Олор јеҥил канаттарын чылазыны јоктоҥ ӧрӧ кӧдӱрип, ойто араай тӱжӱрип турганда, чындап та чечектер имдежип тургандый билдирди.

(К. Тӧлӧсӧв, «Чечектер имдежет»)

Чечектердиҥ алтай аттары
Айкаајы — альпийский мак
Айуныҥ сыргазы, айу коҥко — водосбор
Бастый — василек
Буланат — кипрей, Иван-чай
Быркырууш, тарлан чечек, сӱт чечек, момок, ак баш — одуванчик
Jонјолой, мончок — гусинолук
Jылан чечек, сырга — живокость высокая
Кабый — циминалис крупноцветковый
Калаш чечек — примула
Коҥыр јыла — термопсис монгольский
Кӧкбаш, талбы чечек, кулун чечек, сырым — герань луговая
Кӱзӱҥи чечек — колокольчик
Кӱнкелди, кӱнкаајы, от чечек — купальница сибирская (жарки, огоньки)
Кӱӱк таман — ирис русский (кукушкины слезки)
Кӱкӱрт чечек — тюльпан
Килиҥ чечек, ала чечек — анютины глазки
Кой чечек — ветреница белая
Кӧк таман — прострел, сон-трава
Кӱнкайлык — стародубка
Мӧт чечек, кубулгак чечек — медуница
Ӧркӧлӧҥ чечек — ирис желтый (кукушкины слезки)
Саргай — саранка, лилия кудреватая
Тана чечек — ромашка
Тандалай (быркан чечек, кийис чечек, чолмон чечек) — эдельвейс
Таш чечек — камнеломка
Чейне, чийне — пион уклоняющийся, марьин корень.
Чӧйгӧн чечек, кара чечек, кӱӱктиҥ кооконогы — венерин башмачок

…Городты эбире јаткан кобыларда ла бӱктерде кӱнкелдилер ле кӧк чечектер јайыла берди…
Кажы ла экзамен кӱн уулдар ла кыстар кобыларга барып, кижиниҥ кӧзи кылбыгар јаркынду чечектерди экелеле, ӱредӱчилердиҥ отурган столдорыныҥ ӱстине, кӧзнӧктӧрдиҥ алдына тургускылайт.

(Л. Кокышев, «Туулардыҥ уулы»).

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина