Алтайдын Чолмоны

Ӧткӧн лӧ келер јылдардыҥ бюджеттери, јӧптӧр…

22.06.2018

Кичӱ изӱ айдыҥ 20-чи кӱнинде Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ XXXV сессиязы ӧтти. Сессияныҥ ижин Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председатели Владимир Тюлентин башкарып ӧткӱрди. Сессияда Алтай Республиканыҥ башчызы, Башкарузыныҥ председатели Александр Бердников, тергеениҥ бӱдӱреечи ле јасакчы органдарыныҥ, федерал ла тергеелик службалардыҥ, тап-эриктер корыыр органдардыҥ, јондык организациялардыҥ чыгартулу улузы туруштылар.

Баштапкы суракла: АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ 2017 јылдыҥ республикан бюджединиҥ бӱткени керегинде» јасактыҥ ӱлекери аайынча јетирӱни АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ ордынчызы, акча-манаттыҥ министри Ольга Завьялова этти. Бюджеттиҥ кирелтелӱ бӧлӱги 15 513 млн. салковойго (96,8%) бӱткен, ол тоодо калан ла калан эмес кирелтелердиҥ кеми 3343 млн. салковой эмезе 110,7%. Бюджеттиҥ чыгымду бӧлӱги 15 249 млн. салковой эмезе 90,1%. Республикан бюджет государственный 11 программа аайынча бӱткен, олорго бюджеттиҥ 95,1% чыгымдалган, план аайынча 90,3%. Былтыргы республикан бюджет 263,6 млн. салковой профициттӱ бӱткен. Депутаттар бу јасакты баштапкы ла калганчы кычырышта јарадып салды.

Депутаттар АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ 2018 јылга ла 2019-2020 јылдардыҥ планду ӧйине республикан бюджеди керегинде» јасагына кубулталар кийдирер суракты кӧрӱп, кубулталар кийдиретен јасакты јаратты. Министрдиҥ јетирӱзиле, кубулталар федерал бюджеттеҥ келген акча-манатла, республикан бюджеттиҥ бу јылдыҥ бажында арткан адылу акча-манадыла колбулу эдилет. Кирелтениҥ текши кеми 2 118,6 млн. салковойго кубулган. Кайра јандырылбас акча-манаттыҥ кеми 1 715,8 млн салковойго кубулган. Ол тоодо федерал бюджеттеҥ дотациялар (401 852 муҥ салк.), субсидиялар (363 396,4 муҥ салк.), субвенциялар (151 928,3 муҥ салк.) ла ӧскӧлӧри де келген.

Ээчий јараткан јасак — АР-дыҥ «Алтай Республикада административный тап-эриктерди бусканы керегинде» јасактыҥ 51-чи тизимине кубулталар кийдирери керегинде јасак болды. Республиканыҥ прокуроры Николай Мылицынниҥ јетирӱзиле, кубулталарла РФ-тыҥ тергеелериниҥ тургузып турган статья-тизимдери кӧптӧдилип јат. Эмди јербойында башкарынарыныҥ органдарыныҥ јамылу улузы муниципал шиҥжӱ ле муниципал акча-манат јанынаҥ шиҥжӱ ӧткӱргенде, олорло тузаланып, административный тап-эриктер бусканы керегинде протоколдор тургузар аргалу.

Алтай Республиканыҥ Эл Курултайы Государственный Думага федерал јасактыҥ ӱлекерин тургузар јасакчы баштаҥкай эткен. Ол мынайда адалат: «Государствоныҥ этил спиртти, алкогольду ла спирттӱ продукцияны чыгарарын ла садарын аайлаштырары ла алкогольду продукцияны тузаланарын (ичерин) кирелендирери керегинде» федерал јасактыҥ 19-чы тизимине кубулталар кийдирери керегинде јасактыҥ ӱлекери». Мындый федерал јасактыҥ ӱлекерин тургузар баштаҥкайды АР-да аргачылардыҥ тап-эриктери аайынча уполномоченный ла туризмде иштеечилердиҥ ассоциациязы эткен. Республиканыҥ кӧп тоолу турист объекттери Агашфондтоҥ арендага алган јерлеринде турат. Jе олордо алкогольду продукция садыжары јасакла јарадылбаган ээлем ле ӧскӧ дӧ иштерге келижип турган эмтир. Айдарда, республикан парламенттиҥ эткен баштаҥкайыла федерал јасакта јарамыкту кубулталар эдилзе, туристтер кӧптӧп, аргачылар тергеениҥ ле ороонныҥ бюджедин толтырар. Онойдо ок Агашфондтыҥ јеринде иштеечи аргачылар ӧскӧ аргачыларла теҥ-тай иштеер тап-эриктӱ болор. Депутаттар бу баштаҥкайды база јарадып салдылар.

Сессияда онойдо ок Алтай Ресупбликаныҥ Башкарузыныҥ шӱӱжӱге берген јонјӱрӱмдик јасагыныҥ ӱлекери шӱӱжилди ле ол јӱк баштапкы кычырышта јарадылды. «Алтай Республиканыҥ јеринде бир кезик категорияныҥ граждандарына ээленерине тегинге јердиҥ участокторын берери керегинде» јасакка кубулталар эдери керегинде јасактыҥ ӱлекериле болзо, тегинге јер алар очередьтеҥ 35 јажы јеткен јиит билелерди, балазы 18 јашка јеткен кӧп балдарлу билелер чыгарылар. Jе бир канча депутаттар, ол тоодо Виктор Ромашкин, Геннадий Сумин бу јасакты јарадарга тӱргендебес, канча кирези билелердиҥ айалгазы оныла кожо уйадаарын чоттоор, ӧскӧ дӧ јӧп-јолдор бедиреер керек деген шӱӱлтелерин айттылар. Очередьтер узакка ичкерлебей турганында улустыҥ бурузы эмес, ол бистиҥ, јаҥныҥ бурузы, улустыҥ айалгазын коомойтыдып турган јасактар јарадарга јарабас. Бу шӱӱлтелерле депутаттар, Александр Бердников база јӧпсинди.

Сессияда база бир јасакка кубулталар эдери јӧптӧлди. Ол АР-дыҥ «Алтай Республиканыҥ јеринде аҥдаш ла аҥдаарга јараар аҥ-кушты корыыры керегинде» јасагы болуп јат. Кубулталар эдилгениниҥ шылтагы — РФ-тыҥ ар-бӱткенниҥ байлыгыныҥ ла экологияныҥ министерствозыныҥ былтыр јаҥар айдыҥ 1-кы кӱниндеги јарлыгында («Аҥдаар текши јерлерде аҥдап турган физический лицолордыҥ ортодо аҥ-кушка аҥдаар јӧптӧрди ӱлештирери јанынаҥ методикалык шӱӱлтелерди јарадары керегинде») ээжилер ајаруга алынганы.

Депутаттар бу сессияда федерал јасактарда кубулталар эдилгениле колбой, республикан јасактарда база кубулталар эдери керегинде кӧп јасактар, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ Jӧптӧрин база јараттылар.

Бир де депутаттыҥ ӱни бескелӱ
Сессияныҥ кийнинде журналисттерле пресс-конференция ӧтти. Ондо Алтай Республиканыҥ Эл Курултайыныҥ председателиниҥ ордынчызы Михаил Терехов, парламенттиҥ акча-манат, калан ла экономикалык политика аайынча комитединиҥ председатели Сергей Ефимов, парламенттиҥ јасактар ла национальный политика аайынча комитединиҥ председатели Виктор Ромашкин, депутат Александр Груздев туруштылар.

Михаил Тереховтыҥ темдектегениле, сессияда 13 јасактыҥ ӱлекерлери, парламенттиҥ 5 јӧби ле тергеелердиҥ јасакчы органдардыҥ Госдумага баштаҥкайлу документтериниҥ бир пакеди кӧрӱлген ле јӧптӧлгӧн. Тӧс сурактардаҥ 2017 јылдыҥ республикан бюджединиҥ бӱткени керегинде сурак болды. Кӧргӱзӱлер коомой эмес, бир эмеш профициттӱ де бӱткен. Ӱч јылдыҥ республикан бюджедине федерал бюджеттеҥ акча-манат келгениле колбой, база кубулталар эдилген. Ээленерге тегинге јер берери керегинде јасактыҥ ӱлекери 1-кы кычырышта ла јарадылды, оныла республиканыҥ башчызы јӧпсинди.

2017 јылдыҥ бюджединиҥ бӱткени керегинде јасакла бюджеттиҥ кӧп јаны јонјӱрӱмдик чыгымдарга барган деп, Сергей Ефимов айтты. Оныҥ 95,1% государственный 11 программаны бӱдӱрерине чыгымдалган. Федерал акча-манат келип турганыла колбой, ол јылдыҥ бюджедине кубулталар тӧрт катап эдилген. Jе бистиҥ подрядчиктер молјузын бӱдӱрбегени јанынаҥ сурак турат. Тӱҥӱрде кӱр тудулбаган, је акчазы федерал бюджеттеҥ кайра јандырылган. Келер јылдыҥ бюджедине кубулталар эдилери јарадылды: баштапкы ла катап ол 19 млрд. салковойдоҥ ашты. Jолдордыҥ фондына ӱзеери — 400 млн. салковой, су-кадыкты корыырына 600 млн. салковой кожулды.

Республикан парламенттиҥ Агашфондтыҥ јеринде турбазаларлу аргачыларына аракы садарын јарадар деген баштаҥкайыла јӧп эмезин Виктор Ромашкин айтты. Туулу Алтайга туристтер аракыдап эмес, оныҥ ар-бӱткениниҥ јаражыла таныжарга келип јат. Госдумада бу баштаҥкайды јӧмӧбӧс деп иженчи артат. Муниципалитеттерде территориальный гран-кыйуларды чокымдаары керегинде јасактыҥ ӱлекери баштапкы кычырышта былтыр јаҥар айда јарадылган, оны муниципалитеттерге шӱӱжӱге аткарган ӧй сӱреен удаган. Очередьтеҥ кезик билелерди чыгарар деген бир канча шӱӱлтелерле јӧп эмезин, ол база айтты. Бу сурактыҥ аайына ишмекчи группа тӧзӧп, јакшы чыгар керек. Коллега-депутаттар бу шӱӱлтени јӧмӧп, јасакты бӱткӱлинче калганчы кычыршыта јарадып койбогоны учун ол быйанын айтты.

Бу сессияда ас туштап турган учурал болды деп, А. Груздев айтты — бир ле депутат јасактыҥ ӱлекерин билгир ле профессионал кеминде јартап, оны јетире иштеерине аткарарына депутаттарды јайып алган. Депутат онойдо ок Агашфондтыҥ јеринде туризмде иштеечи аргачылар аракыга јараду албаза, туристтер јеристиҥ јаражын јетире оҥдобос по, кандый деген суракты јолду тургусты. Депутаттар Веселый Сейкада иштеп турган шахтерлордыҥ пенсияга барар јажын канайда нак јабызаткан эди, онойдо ло эмди јуук келер ӧйдӧ пенсияныҥ јажын бийиктедериле јӧпсинбес керек деп, ол адакыда айтты.

Н. Бельчекова