Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Аргымактыҥ маҥы — ат јарыш спортто

26.06.2018

Кажы ла Эл Ойында улус бу байрамды оноҥ ары јарандырарга албаданат. Байрам албатыга јараган, эл-јон оны сӱӱйт. Мен баштапкы Эл Ойындарла колбулу болгон керек-јарактардыҥ кезиги канайда ӧткӧни керегинде эске алынып, бичип ийерге турум.

Ол ӧйдӧ Кырлыктагы совхозтыҥ директоры болгон Е. И. Иркитов областьтыҥ партийно-хозяйственный јуундарында куучын айдып, ӱчинчи Эл Ойынды Кырлыкта ӧткӱрзин деп сурап туратан.
Бис, Кырлык јурттыҥ активи, ӱчинчи Эл Ойынды ӧткӱрерин Кырлыкка берип ийерине иженип, Шыргайтыда ӧткӧн Эл Ойынга барала, байрамды бастыра јанынаҥ ајаруга алганыс. Келер Эл Ойын Кырлыкта ӧдӧрин угуп, сӱӱнгенис. Jанып келеле, байрамга канайда белетенерин шӱӱшкен эдис.
Мени, мал ӧскӱрери аайынча бӧлӱктиҥ башкараачызын, јӱгӱрӱк аттардыҥ маргаандары ла олорды минген жокейлерди кайралдаганы јилбиркеткен.

Эмди 25 јыл ӧткӧн соҥында, ӱчинчи Эл Ойында аргымактыҥ маҥы деген ат јарышта баштапкы јаан сый канайып тургузылганы ла республика ичинде мал сӱӱчилер јӱгӱрӱк малга јаан ајару эткени керегинде бичип ийейин.
Баштапкызында, албатыныҥ сӱӱген ат јарыштарда турушкан јылкыларды јурт јердиҥ мал сӱӱчилери бойлорыныҥ арга-кӱчиле ӧскӱрген. Jӱгӱрӱк малды аайлу-башту ӧскӱретени јӧмӧлтӧ-болуш јогынаҥ канай болотон эди.
Экинчизинде, эмдиги ӧйдӧ јӱгӱрӱк аттарыстыҥ маҥын ла јаражын ајарып кӧрӧктӧр. Мында атла колбулу спортты ӧскӱрери керегинде куучын ӧдӧт.

Ӱчинчизинде, эл-јонныҥ кӧксинде эр јажына эрјине бойы артып калган аргымак аттардыҥ маҥы. Эмдиги ӧйдӧ оныҥ канча кире ыраакка маҥтаары ла кӧрӧӧчилердиҥ јилбӱзи.
Jе озо баштап экинчи Эл Ойында ајаруга алгадый мындый сурактар тура берген эди: Эл Ойынга туружатан бойыстыҥ јеристиҥ, Кырлык јурттыҥ, улузын алтай кеп-кийимле јӧмӧӧри. Jаражайлардыҥ конкурсын бойыныҥ адына келиштирери. Нениҥ учун дезе, јаражайлар јуучыл-баатырдыҥ кеп-кийимин кийген болгон: куйак, ӱлдӱ-кылыш тудунып, конкурста нени эдерин билбей турганы кӧскӧ иле кӧрӱнген. Бистиҥ јылкы мал ӧскӱрер совхозыс ат јарышта кандый ла дистанцияда призовой јер јок артканы база да санаа алындырган.

Кырлыкта, 1978 јылдаҥ ала новоалтайский укту эттеҥир јылкы мал ӧскӱрер ээлем боло бергенинеҥ улам, малдыҥ угын јарандырар иште јеҥил јорыкту мал ајару јок арткан. Эл Ойын Кырлыкта ӧдӧр деп јарлап саларда, совхозко јӱгӱрӱк аттар ӧскӱрер керек деген сурак тура берген.

1991 јыл башталарда, совхозтыҥ баш ветеринар врачы А. А. Клешев «Коневодство и конный спорт» деп журналда јарлалган реклама аайынча Алма-Ата областьтаҥ башка-башка укту јеҥил јорыкту тӧрт айгыр экелип, малчыларга ӱлештирген. Анатолий Айдынович јолой Курган областьта Кызыл-Агаш деп јерде «племконезавод» деп бичилгенин кӧргӧни керегинде куучындаган. Ол кой кайчылап турган ӧйдӧ байа Курган областьта укту мал ӧскӱрип турган јерди барып кӧрӧр керек деген. Мен ого биске озо баштап јӱгӱрӱк аттарла иштейтен кижи табар керек дегем. Не дезе, малчылардыҥ ижи кӧп, олорго иженери кӱч керек. Анатолий Айдынович бойыныҥ ижиле коштой, эки айгырды кичеер болуп молјонгон.

Анайып, бис эки малчыла кожо јай ӧйинде ченемел алар деп, Казахстан јаар ууланганыс. Озо баштап Кызыл-Агаштагы ээлемниҥ директорыла туштажып, не керектӱ јӱргенисти айттыс. Олордо 40 кире укту беелер бар болгон. Кулундарды ӧскӱрип, Алма-Атаныҥ ипподромында ченейтен, керексиген ээлемдерге байа кулундарды бийик баала садатан ченемел бу ээлемде болгон. Бис олордыҥ јылкы малды кандый айалгаларда тудуп, кичееп турганыла танышканыс. Кийнинеҥ Алма-Атада ипподромго барып, анда јелишкир малдыҥ кулундарыла канайда иштегилеп турганын кӧргӧнис. Кызыл-Агаштагы ээлемде тазыктыраачы болуп, орус кижи иштеген. Ол биске садарга ла јарышка белетеп турган малдыҥ 3-4 јаштуларын кӧргӱскен. Бисле кожо јӱрген баш малчыларга мынаҥ озо болгон ээлемдердеги айгырлар да, ипподромдо ченеп турган укту малдыҥ балдары да јарабаган эди. Бу орус кижиниҥ кӧргӱзип турган јылкыларынаҥ меге эки айгыр јараган.

Кӱскиде биске телеграмма келерде, Кызыл-Агаштагы ээлемнеҥ Факир ле Гобой деген эки айгырды экелип, Анатолий Айдыновичке табыштыргам. Онойып Кырлыкта јӱгӱрӱк мал ӧскӱрерине ууламјылалган баштапкы алтамды эткен эдис. Кийнинде бу эки айгырдыҥ кулундары республика ичинде јаан суруда болуп, ат јарыш спортты ӧскӱрерине јаан камаанын јетирген.

Кырлыкта Эл Ойын ороон ичинде јаҥ солынып, бисте республика тӧзӧлгӧнинеҥ бе, айса ӧскӧ шылтактардаҥ ба — Шыргайтыда Эл Ойынныҥ кийнинеҥ ӱч јыл ӧткӧн соҥында ӧткӱрилген. Колхозтор ло совхозтор јайрадылып турган јылдар. Аймактыҥ администрациязы Эл Ойынды ӧткӱретен јаҥы камыс тӧзӧп, бу ишти бойына алынган. Совет ӧйиниҥ колхозторго, совхозторго эткен калганчы килемјизи — «Урожай» деп тӧс јердеҥ чектер бергени. Бу чектерге ӧскӧ ороондордыҥ импортный кийим-тудумын, бойыстыҥ јаҥы чыгарып турган јеҥил јорыкту кӧлӱктерин ийип туратан. Ол ло тушта јондык советтер тӧзӧлгӧн.

Меге чектерге келип турган кӧлӱктердеҥ Кырлыкка келишкенинеҥ беригер, мен оны Эл Ойында аргымактыҥ маҥына ат јарышта сыйга тургузайын деп, јондык советке баштангам ла јӧмӧлтӧ алган эдим.
Анайып, Кырлыктыҥ албатызы аргымактыҥ маҥында баштапкы јер учун јеҥил јорыкту кӧлӱк, экинчи јерге «Урал» мотоцикл ле ӱчинчи јер учун база мотоцикл тургускан эди. Баштапкы ла ӱчинчи јерлерди Jабаганнаҥ Тоедовтордыҥ билези ойноп алган. Экинчи јерди Кырлык алган. Кийнинде ӧткӧн Эл Ойындарда аргымактыҥ маҥында баштапкы јер учун башка-башка маркаларлу јеҥил јорыкту кӧлӱктер тургузары јаҥжыгу боло берген. Jаан чыгымду, је албатыныҥ сӱӱген ат јарыш спортты ӧскӱрерине, кичинек те болзо, јилбӱ башталган деп айтсам, байла, јастыра болбос.

Колго-бутка турган фермерлер эмди укту јылкы малды кайдаҥ ла алдырып турганы сӱӱндирет ле оморкодот.
Бу јуукта ӧткӧн ат јарышта эки јашту јелишкилдердиҥ ӧйин айдып тура, комментатор Роберт Кыпчаков мынайда айткан эди: «…еще 10 лет назад бегали местные лошади с понятными русскими именами. Сейчас все больше соревнуются кони, привезенные даже из других стран». Роберт Васильевич республика ичинде јарлу комментатор. Ол аттар кажы јурттаҥ келгенин, олордыҥ ээлерин ле жокейлерин адап турза, албатыбыстыҥ ӧрӧ ӧзӱп јатканыла канай оморкобозыҥ!
Экелген малдыҥ балазын кичееп, ӧскӱрип, ат јарышта ченеп, бойыстыҥ кайлыкталган беелерге кожуп, кулундар аладыс. Ол керегинде АР-дыҥ «Горно-Алтайсктыҥ укту мал ӧскӱрер тӧс јери» деп госучреждениезиниҥ баш зоотехниги Е. Заборских 2006 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 21-чи кӱнинде «Звезда Алтая» газетте јарлалган бичимелде мынайда темдектеген: «Лучшая лошадь Эл Ойына 2006 года, рожденный в Кырлыке рыжий жеребец Шоҥкор — победитель скачки на 12 километров. Он несет в себе небольшую долю крови алтайской лошади. Однако именно эта драгоценная «капля» в дистанционных призах, когда чистокровные «англичане» один за другим сходят с дорожки, помесные лошади одерживают верх».

Атла колбулу спорт ӧзӱм алынып јатканы кажы ла Эл Ойында иле билдирет. Jе оны профессионал кемине јетирерге, албатыны јилбиркедерге, јурт ээлем аайынча министерство келип турган грантовый акчадаҥ јуртээлем техника алып, сыйга тургускан болзо, тыҥ болор эди. Бир јанынаҥ алза, акчаны адылу тузаланганы, экинчи јанынаҥ — Эл Ойынды јарандырарына мал-аш ӧскӱреечилерди јилбиркеткени.

Алтайда аргымак мал ӧскӧн, оны таныйтан улус кӧп болгон. Албатыныҥ оос чӱмдемелинде айдылганыла, јуу-чак болордо, казах јерине олјого айдаткан алтай уул аргымакты танып, олјодоҥ качып, Эрчиш сууны кас кайкалаган чылап, кечип, Алтайына токтоду јок келееткен. Олјого барган уулдыҥ ачу-коронго бастырган ада-энезиниҥ айлында отто турган кӱлер казан кенетийин кӱлӱрей берген. Адазы чочып, аргымакты таныйтан уулы оны минип, келип јатканын билген. Эди-каны изиген аргымактаҥ уулын чалмадап, уруктап аларга, капчал јерде Чарас сууны кечирбей, тегедеп алган дежет.
Кан-Чарас ичинде малга кӱӱндӱ уулдар аргымак малды ӧскӱрип аларына канайып бӱтпес!

А. САНАЛОВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина