Алтайдын Чолмоны

Бычкак бӧрӱктеҥ ала наадайларга јетире…

26.06.2018

Ӧткӧн неделеде ГАГУ-ныҥ алтаистика ла тӱркология факультеди алтай калыктыҥ кеп-кийимдерин, ойынчыктарын ла јарангыштарын эдерине, кӧктӧӧрине ӱредӱлер тӧзӧп ӧткӱрди. Бу ӱредӱлер Алтай Республиканыҥ экономикалык ӧзӱм ле туризм, Алтай Республиканыҥ туризмди ле аргачылыкты ӧскӱрери аайынча тӧс јериниҥ јӧмӧлтӧзиле ӧткӧн.

Семинар-ӱредӱлердиҥ амадузы — албаты-кеендигиниҥ эдимдерин корыыры ла ӧскӱрери, онойдо ок кичӱ ле орто аргачылыкты албатыныҥ кеендик эдимдерин, тудунган-кабынган не-немелерин эттиртери ажыра јӧмӧӧри болгон. Jаскыда бу ок ӱлекерле кӧп улус кийис базарына база ӱренген. Jайгы бу ӱредӱлерде устар — Лидия Мендешева, Лариса Кукакова, Каламбина Желтковская ла Марат Санашев бойлорыныҥ билгирлериле, ченемелдериле јуулган улусты канча кӱнге улай ӱретти. Онойдо ок Кулады јуртта Аржан Кухаев неделениҥ бажында — тереле иштеерине, неделениҥ экинчи јарымында темир сулаарына ӱредип, аттыҥ ээрин эдерине, јарандырарына улусты ӱреткен.
Jуунга јӱргендер баштапкы кӱнде алтай калыктыҥ чактарла эдинген, тудунган, јаранган эдимдериле, олордыҥ тӱӱкизиле, учурыла танышкан. Jилбилӱ, байлык јетирӱлерди факультеттиҥ билимчилери ле ӧскӧ дӧ специалисттер эткен.

Лидия Соеновна алтай бычкак ла килиҥ бӧрӱктер кӧктӧӧрине ӱреткен. Кӧп келиндер, кыстар седеҥ ле јараш алтай бӧрӱкти кӧктӧӧриниҥ байлык ченемелине кӱӱнзеп ӱренген. Бычкактарды, ичинде бӧсти, јука кийисти канайда ӱлгӱлеериниҥ, кезериниҥ, јаба кӧктӧӧриниҥ јажыттары кӧп лӧ чӱмдӱ болуптыр.

Мен Кош-Агаш аймактаҥ келген Маҥыр Ельдеповала бу ӱредӱ керегинде куучындаштым. «Мен бойым Оҥдой аймактыҥ Кулады јуртыныҥ кижизи, Кош-Агашка јуртка келгенимнеҥ бери 36 јыл ӧтти — деп, ол куучындады. —Мен јаскыда кийис базарына, јӱзӱн аппликациялар саларына база ӱренгем. Эмди мындый јакшы ӱредӱ ӧдӱп јатканын угужып ийеле, кӱӱнзеп келдим. Бойым чегедектер, той эдип јаткан эжерге алтай кеп-кийимдер кӧктӧп турум. Бойыныҥ ӧйинде Урчимаева эјемнеҥ энем кӧктӧнип ӱренген. Энемнеҥ мен ӱренип алгам. Баштапкы чегедекти дезе јаан кызым кижиге барарда, бойым кӧктӧгӧм. Бычкактаҥ бӧрӱктер кӧктӧп ӱренер тыҥ амаду болгон. Кош-Агашта содон килиҥ бӧрӱктер кӧктӧп јат. Айылда кӱйӱмниҥ јакылтазы јадат: мен оныҥ бӧрӱгин јаҥыртып, кӧктӧп береечи болгом. Эмди келзем, иштенерим. Балдардыҥ ӧдӱгин кӧктӧӧрине база ӱренерге турум. Кийистеҥ наадай кӧктӧӧргӧ ӱренерим, тӱк тегин ле јадып јат. Барка кыстар кӧп, олорды ӱредип койорым. Турбаза јаныста, ондо до садыжып ийерис деп иженип јадым. Ӱч кызымныҥ экӱзи кӧкчилер. Олор мени, амырлтада кижини, ӱредӱге ийген. Бу баштаган керекти мен сӱреен тузалу деп, ӧткӱреечи улуска јаан быйанымды айдып турум».

Лариса Кукакова кыс балдардыҥ чачына кийип турган јарангыштар керегинде куучындап, шаҥкы тизерине ӱреткен. Ус келин шыҥырактыҥ, шалтрактыҥ ла шаҥкыныҥ учурын, олор канай эдилип баштаганын бойыныҥ оҥдогоныла, угуп-кӧрӱп јӱргениле јилбилӱ куучындады.

— Бала чыкса, айылга улус келип, топчылар, јинјилер, јыламаштар ла ӧскӧ дӧ не-неме сыйлап јат. Эне кижи олордоҥ табыш чыгарар эдим кӧктӧп, кабайга илип јат. Соҥында кыс базып, чачы ӧзӱп баштаза, олорды тереге јууп кӧктӧйлӧ, чачты јарандырат. Шалтракта кӱзӱҥи болгоны меге јарап јат — бала айылдыҥ јанында ба, кайда јӱргени угулып турар. Шалтракты бала 4-6 јашка јетире кийер деп башка-башка айдыжат. Шыҥыракты кыс 12 јашка јеткенче кийер. Оноҥ ары, кижиге барганча, шаҥкы кийетен. Jылдарла ол шаҥкы узаар, јаҥыдаҥ кийис эдип, оны улалтар керек. Кезикте ол кыстыҥ кажызына да једе беретен дежет. Кижиге барган кыстыҥ чачын тарап, шаҥкызын чечип јат. Чачына ӱй кижи кажага деп јарангыш кийер. Ол јыламаштардаҥ эдилип јат. Озогы ӧйдӧ бир јыламаш бир торбокко турган деп уккам. Келин канча ла кире бай болзо, јыламаштары кӧп, кажагазы узун болор — деп, ол айткан.

Jинјилер, јыламаштар, учук-ийне экелген келиндер, кыстар оноҥ ары шаҥкы эдип ӱрендилер. Кан-Оозы аймактыҥ Экинур јуртынаҥ Эмма Рыжкина ӱредӱ керегинде Альмира јеенинеҥ укканын айтты. Олор экӱ ӱренчиктердеҥ де артык кӱјӱренип ӱренет. Эмма Николаевнаныҥ айтканыла, энези де кӧкчи болгон. Эмди энезинеҥ ӱренип алган сыйны кӧктӧнип туру. Бойы Экинурда сӱреен ус колду Тамара ӧрӧкӧннӧҥ бычкак ӧдӱк кӧктӧп, бир айга ӱренген эмтир. Ол ӱредӱни эл-јонды ишле јеткилдеер служба ӧткӱрген. Эмди бу ла кӧккӧ ойто ӱренерге јат. Алтай ӧдӱк кӧктӧӧрине база ӱренер амаду бар эмтир. Эпши бастыра ла ишке ӱренер кӱӱним келип јат деп айдып, бу ӱредӱлерди тӧзӧгӧн, акча-манатла јӧмӧгӧн министерствого, факультеттиҥ ӱредӱлер ӧткӱрип турган преподавательдерине, устарга јаан быйанын угусты.

Jараш шаҥкылар тизип, эдип алган эки кыстыҥ ады-јолы Кристина Токоекова ла Надежда Дулатова эмтир. Надежда иштеп јат. «Мен бу ӱредӱ керегинде Интернеттеҥ билгем. Бойым ГАГУ-ныҥ юридический факультединиҥ студенти. Ӱредӱлер сӱреен јилбилӱ ӧдӱп јат. Кийис базарына, оны јарандырарына энем ӱреткен. Мен онойдо ок агашта јуруктар јурап, олорды кезерин база сӱӱйдим. Агаш такталар, отургыштар јазап јадым» — деп, ус Кристина куучындады.
Бастыра ла не-немедеҥ кеп-кийимдер, сувенирлер ле ӧскӧ дӧ кеен эдимдер эдеечи ус келин Каламбина Желтковская алтай наадай кӧктӧӧрине ӱретти. Озо баштап ӱлгӱлер кезип, келиндерге, кыстарга ӱлештирди. Оноҥ ол ӱлгӱлерле кийистеҥ наадайдыҥ кеп-кийимин кестилер. Jаан јашту эпшилер де, келиндер де, кыстар да, оогош болчомдор до канча саатка кичинек балдардый албаданып, тым отурып, наадайларын кӧктӧдилер. Тонныҥ ӧмӱрин, тӧштигин кажы ла кижи бойыныҥ кӧрӱмиле шабылап кӧктӧгӧнин кӧрӧргӧ солун болды.

Ӱредӱге келгендер Сахалиннеҥ экелген халатты сонуркап кӧрдилер. Оны Сахалинде Паранайск калада музейдиҥ директорыныҥ ордынчызы Аруна Тельденова экелген болуптыр. Аруна халат керегинде мынайда куучындады: «Мен нанай баланыҥ музейде тургузылган бу халадын Эл Ойында тургузып, кӧргӱзерге сурап алгам. Халатты балыктыҥ терезинеҥ кӧктӧгӧни солун. Jуруктары база ок балыктыҥ кара тужынаҥ јуралган. Баланыҥ халадын кӧп јарандырбай јат. Нениҥ учун дезе, јараш јурукту болзо, кара немелер јууктаар, јаманы једер. Jаан улустыҥ халаттары јӱзӱн-јӱӱр јарангыштарлу, кееркедимдерлӱ болуп јат. Балдардыҥ халаттары кетаныҥ, горбушаныҥ јымжак терелеринеҥ эдилген болгон. Нанай улустыҥ балыктаҥ эткен кажы ла халады база учурлу болуп јат. Балыкчылар тайменьниҥ терезинеҥ суу ӧтпӧс ӧдӱктер кӧктӧп јат. Мен онойдо ок балыктыҥ терезинеҥ салылган аппликация-јурук, эдилген сувенирлер, магнитиктер, јинјилер экелгем».

Аппликация-јурукта Тӱндӱк јердиҥ чӱми јок ар-бӱткени, аҥдар… Кара-чоокыр аҥдар балыктыҥ бел јанында кара терезинеҥ, јуруктыҥ ӧскӧ јерлери щуканыҥ чоокыр терезинеҥ салылган эмтир. Баланыҥ халады эки-тӧрт јашту балага эдилген ошкош. Мындый балык тонду балага јааш та ӧтпӧс.

Калганчы кӱнде шаҥкы тизерине, алтай бӧрӱктер ле баланыҥ ӧдӱктерин, наадайлар кӧктӧӧрине ӱредӱлер улалган. «Ӱренчиктер« иштерин јетире эдип божоткон. Мында онойдо ок Аржан Кухаевтиҥ ӱреткен улузыныҥ ээри тургузылганын кӧрӧр арга болды.

Семинар-ӱредӱниҥ туружаачыларыныҥ ла ӱредӱчилериниҥ иштери тургузылды. Туружаачыларга ӱредӱ ӧткӧнин керелеген сертификаттар табыштырылды.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА