Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Jаргы департаменттиҥ башкартузына — 20 јыл

26.06.2018

Jаан изӱ айдыҥ 1-кы кӱнинде Jаргы департаменттиҥ Алтай Республикада башкартузы тӧзӧлгӧниниҥ 20 јылдыгы толуп јат. Бу тӧзӧлмӧниҥ ӧткӧн ӧйгӧ ӧдӱп келген јолы ла бӱгӱнги ижи керегинде Jаргы департаментиниҥ башкартузыныҥ јааны, РФ-тыҥ юстициязыныҥ 3-чи классту государстволык советниги Р. П. Нонуков куучындайт.

— Роман Платонович, кандый ла юбилей — кайра кӧрӱп, иштиҥ турулталарын эдер, келер ӧйлӧргӧ бӱдӱретен керектерди темдектеер шылтак болуп јат. Ижигердиҥ 20 јылдыгын кандый турулталу темдектеп јадыгар?
— Россия Федерацияныҥ Ӱстиги јаргызындагы Jаргы департаментке, Алтай Республикадагы Jаргы департаменттиҥ башкартузына 2018 јыл, чын да, юбилейлик јыл болуп јат. РФ-тыҥ 1998 јылдыҥ чаган айыныҥ 8-чи кӱнинде чыккан «Россия Федерацияныҥ Ӱстиги јаргызындагы Jаргы департамент керегинде» федерал јасак јаргы јаҥда јаҥы государстволык органныҥ тӧзӧлгӧзин салган. Jаргы департаменттиҥ тӧс амадузы јаргыныҥ ижин толо кеминде ӧткӱрерге керектӱ айалгалар тӧзӧӧри деп темдектелген.

1998 јылдыҥ јаан изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинде РФ-тыҥ Ӱстиги Jаргызындагы Jаргы департаменттиҥ генеральный директоры В. В. Чернявский Jаргы департаменттиҥ башкартуларын ла бӧлӱктерин орооныстыҥ тергеелеринде, ол тоодо Алтай Республикада тӧзӧӧри керегинде јакылтага кол салган. Алтай Республикада Jаргы департамент тӧзӧлип турган 1998 јылда республиканыҥ юстиция министерствозынаҥ Jаргы департаментке 23 јаргычы аайынча јетирӱлерле кожо 3 компьютер, 11 копировальный аппараттар ла печатный 28 машинкалар берилген. Jаргылардыҥ иштеген айалгалары айдары јок коомой болгон: эскизи јеткен туралар, олорды јылыдар таш-кӧмӱр ле одын јетпези, кредит аайынча јаан тӧлӱлер. Акча-манат јанынаҥ јеткилдеш јок болгон учун јаргылардыҥ ижи токтоордыҥ кырында турган. 1996 јылда Алтай Республикада иштеген јаргычылар РФ-тыҥ Президенти Б. Н. Ельцинге ле премьер-министр В. С. Черномырдинге баштану да бичиген. «Jаргыга улусты айтырар чаазындарды, конверттерди аларга, керечилердиҥ ле јаргылашкан улустыҥ јаргыда туружарга келген чыгымдарын тӧлӧӧргӧ јаргыда акча јок… Jаргыларды акча-манатла јеткилдеген эмдиги айалгадаҥ улам иш токтоорго јеткен, јаргы системазы јайрадылардыҥ јанында, Россияныҥ конституциялык тӧзӧлгӧзине чочыду болуп јат, граждандардыҥ јаргы ажыра корулу болор тап-эриктерин бузылат…» — деп, бу баштануда айдылган.

Бойыныҥ 20 јылдык юбилейин Jаргы департаменти, оныҥ Россияныҥ бастыра тергеелериндеги башкартулары кӧрӱмјилӱ једимдерлӱ уткыйт.

РФ-тыҥ Ӱстиги Jаргызындагы Jаргы департамент, оныҥ тергеелерде башкартулары кажы ла беш јылдыҥ бажында ижиниҥ турулталарын ширтеген иш ӧткӱрет. 2015 јылда бис башкартуныҥ 15 јылга бӱдӱрген ижиниҥ турулталарын эткенис. Алтай Республиканыҥ аймактарында ла калада јаргылардыҥ ижин јеткилдеери аайынча темдектелген иштер канайда бӱткени керегинде ол тушта кӧп айдылган. Мындый ширтӱни бис эмди де эткенис.

Ӧткӧн беш јылдыҥ туркунына Jаргы департаменттиҥ республикада башкартузы јаргылардыҥ ижин јеткилдеери аайынча темдектеген иштерди бӱдӱрерин улалткан.
Jаргыларга иштеер јарамыкту айалгалар тӧзӧӧр иш ууламјылу ӧткӧн. 2014 јылда Чамал ла 2015 јылда Улаган аймактарда јаргылардыҥ иштеген туралары чыныктап јазалган. Jаргылардыҥ иштеген тураларын јаҥырта јазаар 20 јылга ӧткӧн иш мыныла тӱгенген. Мынаҥ ары бу тураларды иштеер айалгада тудары артат, бого чыгарган чыгымдар чик јок ас болор.

Берилген акча-манатты билгир ле турулталу тузалганыныҥ, адылу федерал ла ведомствоныҥ адылу программаларында турушканыныҥ, башкартуныҥ ишчилериниҥ турумкай ла ууламјылу ижиниҥ шылтузында 2011 јылдаҥ бери јаргылар акча-јал тӧлӧп, удурумга тузаланган тураларда иштееринеҥ айрылып, бӱткӱлинче камааны јок боло берген. Бу тураларды јаҥырта јазаганыныҥ ла ремонтогоныныҥ шылтузында јаргы ӧдӱп турган кыптар јаанадылган. Кажы ла јаргычы јаргы ӧткӱрер бойы кыпту боло берген. Су-кадыгыныҥ айалгазынаҥ улам арга-чыдалы ас граждандарга, јаргылаткандарга ла конвойго јарамыкту айалгалар тӧзӧлӧт. Jаргылардыҥ туралары каланыҥ ла аймактардыҥ тӧс јурттарыныҥ эл-јонго једип барарга эптӱ тӧс јерлеринде турат. 1998 јылда аймактардыҥ јаргылары 4319,6 кв м јерде иштеген болзо, тургуза ӧйдӧ бу кӧргӱзӱ ӱч катапка элбеген ле 12 189,8 кв м болуп јат.

Jаргы департаменттиҥ башкартузыныҥ шиҥжӱзинде јаргыларды иштеер улусла јеткилдеериниҥ, јаргычылар јеткилинче болорыныҥ сурактары турган ла туруп јат. 1998 јылдаҥ ала аймактардагы (каладагы) јаргылардыҥ јаргычыларыныҥ тоозы 25-теҥ 55 кижиге јетире, јаргыныҥ аппараттарыныҥ государстволык граждан ишчилериниҥ тоозы — 55-теҥ ала 161 кижиге јетире, башкартуныҥ ишчилери 15-теҥ 38 кижиге јетире кӧптӧгӧн, бу тоого јаргылардыҥ 13 администраторлоры база кирип јат. Jаргычылардыҥ болушчыларыныҥ тоозын кӧптӧдӧри аайынча јаан иш эдилген. Тургуза ӧйдӧ кажы ла јаргычы болушчылу.

Jаргы департаменттиҥ Алтай Республикада башкартузы АР-дыҥ Ӱстиги јаргызыныҥ председатели М. В. Алексинала, АР-дыҥ Jаргычылар совединиҥ председатели Н. И. Сумачаковала, АР-дыҥ јаргычыларыныҥ квалификационный коллегиязыныҥ председатели М. М. Куликовала, аймактагы ла каладагы јаргылардыҥ председательдериле ӧмӧ-јӧмӧ лӧ јӧптӱ иштейт.

АР-дыҥ Ӱстиги јаргызыныҥ азыйдагы председательдерин В. К. Амургушевти, В. П. Ширнинди, А. В. Щиренконы, республиканыҥ јаргычылар биригӱлериниҥ башкараачыларын бис быйанду ла јылу кӱӱндӱ эске аладыс.

— Jаргыларда јеткер болбозын јеткилдеер айалга кандый?
— РФ-тыҥ Jаргы департаменти ле Jаргычылар соведи јаргы иште, јаргычылардыҥ бойына ла олордыҥ билелериниҥ улузына јеткер болбозын јеткилдеери јанынаҥ кӧпти эдет. Jаргы департаменттиҥ Алтай Республикадагы башкартузы бу ууламјыда ижин РФ-тыҥ Jаргычылар соведи белетеген ле јӧптӧгӧн концепцияла башкарынат. Куучын текши юрисдикцияныҥ федерал јаргыларына јеткер болдыртпазын јеткилдеерге техникалык системаларды, корулаар эп-аргаларды тузаланары керегинде ӧдӧт. Башкарту јаргы приставтардыҥ федерал службазыныҥ Алтай Республика аайынча башкартузыла (УФССП России по Республике Алтай), тап-эрик корыыр јаҥдарла, келиштире службаларла, ведомстволорло јуук колбулу иштейт. Республикада јаргычыларга јеткер болдыртпазын јеткилдеерге, аймактарда (калада) јаргылардыҥ тураларын корыырга ведомстволор ортодогы ишмекчи бӧлӱк тӧзӧлгӧн лӧ иштеп јат. Ведомстволор ортогы јуундар, ӱредӱ-тазыктыру иштер план аайынча ӧдӧт.

Бӱгӱн Алтай Республикада аймактардыҥ јаргыларыныҥ ончо туралары ла Jаргыныҥ ӧргӧӧзи јаргы ӧдӧр ӧйдӧ јеткер болбозын, ол тоодо јаргыныҥ тураларына јараду јок улус кирбезин, јаргычыларга, јаргыныҥ ишчилерине, јаргыга келгендерге јеткер болбозын јеткилдейтен эмдиги ӧйдиҥ системаларыла јеткилделген. Аймактардыҥ јаргыларын иштеер ӧйдӧ корыырын Россияныҥ УФССП-зыныҥ Алтай Республика аайынча јаргы приставтары бӱдӱрет, иштебес ӧйдӧ коруны јаргылардыҥ таҥынаҥ кору службазы бӱдӱрет.

— Текши юрисдикцияныҥ јаргыларыныҥ информатизациязы деген ууламјыда једимдереер кандый?
— Аймактардыҥ (каланыҥ) јаргыларыныҥ информатизациязы — Jаргы департаменттиҥ республикада башкартузыныҥ јаан учурлу ууламјызы болуп јат. Бӱгӱнги кӱнде республиканыҥ јаргылары компьютерле, оргтехникала 100% јеткилделген, эскирген техниканы јаҥызына солыыр иш улайын ӧдӧт.

Тургуза ӧйдӧ јаргылар бийик технологиялык јазалдарла јеткилделген ле олорды иште тузаланат, ол тоодо аудиопротоколированиени, «Скрытый свидетель» деген комплексти, видео-конференц-колбуны. Темдектезе, видео-конференц-колбу јаргы ӧдӧринде катуныҥ јеринде отурган улусла, РФ-тыҥ ӧскӧ тергеелерде јаргыларыла колбу тудар арга берет. Бу арга јаргы ӧткӱрерге керектӱ улусты экелерге чыгарган акчаны кымакайлаарына болушту.
Граждандардыҥ јӧбиле, олорго СМС-јетирӱлер ийер система иштейт. 2017 јылда аймактардыҥ (каланыҥ) јаргылары јаргы керекте турушкан 1750 кижиге смс-јетирӱлер ийген.

Бу ончозы јаргыларда 2008 јылдаҥ ала «Правосудие» деген государстволык автоматизированный системаны тузаланып баштаганыныҥ шылтузында эдилген. Текшироссиялык бу система ишти јаҥы кеминде тӧзӧӧр, чаазын иштеҥ документтерле иштеерин табынча электрон кемине кӧчӱрер арга берип јат. Онойдо, 2017 јылдыҥ чаган айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала Россияныҥ граждандары «Электронное правосудие» деген сервистиҥ болужыла јаргыларга электрон бӱдӱмле баштанар, анайда ок юридический јаан учурлу документтерди јаргылардаҥ электрон бӱдӱмле алар аргалу боло берген.

— Роман Платонович, слердиҥ кӧрӱмигерле, јаргылардыҥ ижи эл-јонго ачык болоры калганчы ӧйлӧрдӧ кубулган ба?
— Текши юрисдикцияныҥ Алтай Республикада федерал јаргыларыныҥ, Арбитраж јаргыныҥ, јӧптӧштиреечи јаргылардыҥ, јаргычылардыҥ биригӱлериниҥ, Jаргы департаменттиҥ АР-дагы башкартузыныҥ Интернеттеги окылу сайттарында јетирӱлер тузаланаачыларга тӱни-тӱжи ачык. Jаргылардыҥ бастыра сайттарында јаргылардыҥ јуундары, олордыҥ чыгарган јӧптӧри керегинде јетирӱлер јарлалат. Республиканыҥ эл-јоны, айылынаҥ эмезе иштеген јеринеҥ чыкпай, јаргыныҥ ижиле эмезе јилбиркеген чокым керек аайынча јетирӱлерле таныжар аргалу. Бу «Россия Федерацияда јаргылардыҥ ижи керегинде јетирӱлерле таныжары керегинде» федерал јасактыҥ некелтези.
Эл-јонныҥ угузуларын ла баштануларын алар ишти турулталу тӧзӧӧргӧ, республиканыҥ бастыра јаргыларында приемныйлардыҥ ижи тӧзӧлгӧн — улустыҥ сурагын угар кыптар керектӱ материально-технический аргаларла јепселген, ондо јаргыныҥ ишчизи иштеери јеткилделген.

Текши јетирӱлер эдер республикан ла муниципал эп-аргаларла колбулу иш тӧзӧлгӧн, олордо текши юрисдикцияныҥ Алтай республикада јаргыларыныҥ ла Jаргы департаменттиҥ республикада башкартузыныҥ ижи керегинде јетирӱлер јаантайын јарлалат.

— 2018 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала аймактардыҥ јаргыларында уголовный керектерди кӧрӧр тушта присяжный заседательдердиҥ коллегиялары болор учурлу. Бу ууламјы аайынча кандый иш эдилген?
— 2016 јылдыҥ кичӱ изӱ айында јӧптӧлгӧн федерал јасактарла, 2018 јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала аймактардыҥ јаргыларында, анчада ла кату керектерди јаргылаар тушта, јаргылаткандардыҥ сурагыла присяжный заседательдердиҥ алты кижидеҥ турган коллегиялары туружар учурлу. Jасактыҥ бу некелтелерин бӱдӱрерге, республикада Jаргы департаменттиҥ башкартузына присяжный заседательдер турушкан јаргыларды ӧткӱрер айалгаларды, ол тоодо јаргы ӧткӧн кыпта 8 присяжный заседатель отурар јерди, јӧптӧжӧтӧн кыптарды кыска ӧйгӧ белетеер, бу улуска иштеер айалга ла јеткер болбозын јеткилдеер керек болгон.

Бого ӱзеери акча чыгарылбаган учун, ончо керектӱ иштерди јылына темдектелген акчаны тузаланып, ӧткӱрерге келишкен. Бӱгӱнги кӱнде республиканыҥ бастыра 10 аймактарыныҥ јаргыларында ла каланыҥ јаргызында присяжный заседательдер турушкан јаргы ӧткӱрер айалгалар тӧзӧлгӧн.

— Роман Платонович, Jаргы департаменттиҥ Алтай Республикада башкартузыныҥ чыдуларына јаргылардыҥ ижин акча-манатла, кадрларла јеткилдеери, јонјӱрӱмдик јеткилдештиҥ, капитальный строительствоныҥ ла ремонттыҥ сурактары кирип јат. Юбилей алдында, бу иштерди ак-чек бӱдӱрген улус керегинде айдар арга арга бар болбой.
— Тӧзӧмӧл јеткилдеш — ол јаан комплексный иштер. Башкартуныҥ јааныныҥ ордынчылары болуп, РФ-тыҥ юстициязыныҥ 1-кы классту государстволык советниги Б. М. Адаров ло РФ-тыҥ государстволык граждан службазыныҥ 1-кы классту советниги Е. А. Левашов иштеп јат. Олор Jаргы департаменттиҥ республикада башкартузы тӧзӧлӧрине, оныҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетирген улус.

Башкартуныҥ ижи ӱч ууламјыла тӧзӧлгӧн. Олорды ченемелдӱ ле билгир башкараачылар башкарат.
Онойдо, коррупцияга удурлажар, јаргылардыҥ тӧзӧмӧл лӧ тап-эрик ижин јеткилдеер, госслужбаныҥ ла кадрлардыҥ бӧлӱгин 2010 јылдаҥ ала А. М. Куртомашев башкарат. Оныҥ ордынчызы А. М. Сакашев коррупцияла удурлажар ууламјылу ишти башкарат. Бӧлӱктиҥ бӱдӱрген тӧс иштери —јаргылардыҥ тӧзӧмӧл лӧ тап-эрик ижин, информатизационный, јетирӱлик ижин јеткилдеери, кадрлардыҥ, јонјӱрӱмдик јеткилдештиҥ, госслужбаныҥ, воинский учеттыҥ, граждан коруланыштыҥ, јаргычыларга, олордыҥ билелерине, аймактардыҥ (каланыҥ) тураларына јеткер болбозын ӧскӧ органдарла кожо јеткилдеериниҥ, башкартуныҥ јилбӱлерин јаргыда корыырыныҥ сурактары.
Акча-манат аайынча бӧлӱкти 2014 јылдаҥ бери Л.-А. К. Бекина башкарат. Бу бӧлӱк јаргы системага чыгарган јаан кемдӱ акчала иштеген аҥылу учурлу ла каруулу бӧлӱк.

Капитальный строительствоныҥ ла тураларды тузаланарыныҥ бӧлӱгин тогус јылдыҥ туркунына С. В. Ходнев башкарат, башкартуда бу ишти ол 14 јылдаҥ ажыра бӱдӱрип келген. Шак бу бӧлӱктиҥ ижинеҥ јаргылар кандый јерде ӧткӧни, јаргычылар кандый айалгаларда иштегени камаанду.

Jаргы департаменттиҥ республикада башкартузы тӧзӧлгӧн ӧйдӧҥ ала бу ӧмӧликте М. В. Аликина, Л.-А. К. Бекина, Ж. Ю. Ла иштеп јат. Jаргылардыҥ администраторлоры ортодо С. М. Тойдонов, В. Н. Беляев узак ӧйгӧ иштеп келген.
Башкартуныҥ ижи тӧзӧлӧрине ле ӧзӧрине јаан јӧмӧлтӧзин башка-башка ӧйлӧрдӧ иштеген В. И. Морогов, М. А. Еркинов, А. Е. Ан, Р. П. Пономаренко, А. М. Попов, Г. И. Тайтакова, Е. В. Угренева, Е. А. Дружинина, А. Т. Мундусова, Jаргылардыҥ администраторлоры Т. С. Еркинова, И. К. Арбаев, А. С. Пятков, Г. В. Кривякова, Л. Г. Анашенко јетирген.

Аймактардыҥ (каланыҥ) јаргыларыныҥ ижин јеткилдеерине јаан јӧмӧлтӧзин јетирген, јӱрӱмнеҥ эрте ырап барган нӧкӧрлӧрин: Ю. И. Чернышовты (1998 јылдаҥ ала 2005 јылга јетире капитальный строительствоныҥ ла тураларды тузаланар бӧлӱктиҥ јааны болгон), А. Т. Кудачиновты (2000-2007 јылдарда Горно-Алтайск каладагы јаргыныҥ администраторы болгон), П. М. Пупышевти (2003-2009 јылдарда Майма аймактыҥ јаргызыныҥ администраторы болгон), С. С. Бокчиевти (2007-2016 јылдарда Оҥдой аймактагы јаргыныҥ администраторы болгон) ӧмӧлик ундыбай, эзедип јӱрет.

— Тӧзӧлгӧнинеҥ 20 јылга башкарту јаан учурлу кӧп иштер эдип, турулталу јол ӧткӧн. Келер ӧйгӧ амадуларар кандый?
— Амаду деп канай айдар, пландаган иштерис бар. Онойдо, эмди аймактардыҥ (каланыҥ) јаргыларыныҥ иштеер айалгаларын јарандырарын темдектейдис. Иш јаантайын кӧп, је бистиҥ ӧмӧлик уур-кӱчтердеҥ качан да јалтанбаган ла бу учун мен быйанду јӱредим. Бистиҥ бастыра једимдерис — ӧмӧлигистиҥ ӧмӧ-јӧмӧ, билгир ле тыҥытту ижиниҥ турултазы.
Учурлу байрамыстыҥ алдында Jаргы департаменттиҥ башкартузыныҥ 20 јылдык юбилейиле кожо иштеген ончо нӧкӧрлӧримди уткыыр кӱӱним бар. Ончогорго су-адык, аргалу јадын-јӱрӱм, амыр-энчӱ ле ончо баштаҥкайларыгарда једимдер кӱӱнзейдим.

(Jаргы департаменттиҥ АР-дагы башкартузыныҥ пресс-службазы).

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина