Алтайдын Чолмоны

Кычыраачыныҥ бӱги

26.06.2018

Килеҥкейеер учун быйан!

Быјыл чаган айда бистиҥ ле айылдаштардыҥ туралары кӱйген. Ӧрт тӱнде, улус уйкуда тушта башталган. Арай орой, ӧрт јабынтыны алып ийерде сескенис.

Бистиҥ биледе тӧрт бала, эҥ оогожына эки јаш. Ончолорын ойгозып, тышкары чыкканчабыс, ӧрт тураны алып ийген. Турадаҥ јӱк документтеристи алып чыкканыс. Бир ле ӧйгӧ билебис тура да, јӱрӱмге керектӱ не де јок, бойыста ла болгон кептӱ артканыс. Ол тушта бистиҥ јӱректеристе не болгонын айдарга да кӱч…

Jети јылга канча ийде-кӱчисти, акчабысты салып туткан турабысты чӱрче ле јылыйтары јаан тӱбек. Jе экинчи јанынаҥ, бис ончобыс эзен-амыр артканыс. Бу тӱбектеҥ озо мен улус кандый килеҥкей, јалакай деп сананбагам да. ²рттиҥ экинчи кӱнинде биске «Бишкек» магазинниҥ ээзи телефон соккон, балдарга школго јӱрерге кеп-кийим, орын-тӧжӧктиҥ бӧстӧрин, јастыктар, јууркандар сыйлаган. Муфтий Жанболат Охтаубаев сӧслӧ дӧ, акча-манатла да тыҥ болушкан.
Бисти јербойыныҥ телекӧрӱлтезиле кӧргӱскен кийнинде, болуш кайдаҥ ла келген. Бистиҥ тӱбекти кӧдӱрижеринде тӧрӧл Кырлык болушкан. Мен бу јуртта чыккам, ӧскӧм. Калай Шатинге билебиске эрчимдӱ болушканы учун јаан алкыш-быйаныс. Онойдо ок Оҥдойдоҥ, Кош-Агаштаҥ, бастыра республикадаҥ болуш болгон. Каланыҥ улузы кӧп јӧмӧгӧн. Таныш эмес улус бистиҥ удурумга јаткан квартирага келип, «Слердиҥ тура кӱйген бе? Слерде тӧрт бала ба?» деп сурагылап, курсак, акча, кӧп-кӧп кийим экелген. Кийимдер кӧптӧй берерде, бис олорды ӧскӧ улуска, серкпеге бергенис.

Jаан болушты биске республиканыҥ башчызы, башкарузыныҥ председатели Александр Бердников, АР-да Баланыҥ тап-эриктери аайынча чыдулу кижи Надежда Манзырова, иштиҥ, јонјӱрӱмдик ӧзӱмниҥ ле эл-јонды ишле јеткилдеериниҥ министри Адар Сумин, јаан уулым ӱренип турган класстыҥ башкараачызы М. В. Лыжина, 13-чи ле 5-чи таҥмаларлу школдордыҥ ӱредӱчилери, ада-энелер, Белинскийдиҥ оромында айылдаштарыс јетирген.
Бисти тӱбекте јӧмӧгӧн ончо улуска килеҥкейи, јалакай јӱректери учун јерге батпас алкыжыс! Бистиҥ биле слердиҥ килеҥкейеерди качан да ундыбас, слерге бек су-кадык, айыл-јуртаарда амыр-энчӱ, эҥке-тоҥко кӱӱнзейдис!

А. АБДУРАИМОВА (Токова),
Горно-Алтайск

Калганчы кӱзӱҥи
Ӱредӱчи ада-энезин эзедип…
Кӱӱк айдыҥ 24-чи кӱнинде Кан-Оозы аймакта Мӧндӱр-Сокконныҥ школында «Калганчы кӱзӱҥиге» учурлалган јаан байрам болды. Мындый байрам јылдыҥ ла болуп турган, је быјылгы кӱзӱҥи јаан учурлу деп айтса, јастыра болбос.
Алексей Табуевич ле Галина Ивановна Санашевтердиҥ 1962 јылдаҥ ала 1997 јылга јетире бистиҥ школдо иштегенин эзедип, уулы Михаил Акчабаевич Санашев эки кызыла кожо келген. Олор школды јакшы божоткон, бийик једимге јеткен спортчыларды, кӱрешчилерди сыйла, акча-манатла кайралдаган. Мындый шӱӱлтени Михаил Акчабаевичтиҥ эки кызы, Алина ла Александра, эткен эмтир. Эмдиги ӧйдӧ Алина ӧскӧ талада јадып јат. Ол Москваныҥ эки университедин божоткон, кожо јуртап турган эш-нӧкӧри Дмитрий Соколов — дзюдоло чемпион, самбист, Арасейдиҥ спортыныҥ узы. Александра кызы Санкт-Петербургта экономиканыҥ университединде 3-чи курста ӱренет.
1962 јылда Мӧндӱр-Сокконныҥ школына кӧп јиит ӱредӱчилер келгендер. Олордыҥ тоозында эки јиит ӱредӱчи — Алексей Табуевич ле Галина Ивановна иштеп келгендер.

Алексей Табуевич кӧп јылдардыҥ туркунына школдыҥ директоры болгон, тӱӱки, физкультура, военное дело деген предметтерге ӱредип туратан. Талайчыныҥ кеп-кийимин кийген, јаантайын ару-чек Алексей Табуевичтиҥ сӱр-кебери ӱренчиктердиҥ ле бистиҥ јерлештеристиҥ санаазында артып калган. Галина Ивановна кичинек класстардыҥ ӱредӱчизи болуп, бойыныҥ тӧп кылыгыла балдарды јаҥыс ла билгирге ӱреткен эмес, је онойдо ок ару-чекке, иштеҥкей болорына таскаткан. Мӧндӱр-Сокконго келеле, 5 јакшынак бала азырап, мында ла јуртап калгандар. Балдары ончозы бийик ӱредӱлӱ, албаты ортодо тоомјылу улус болуп иштегилеп јӱрӱлер.
Мӧндӱр-Сокконныҥ школыныҥ тӱӱкизинде мындый кӧп сыйлар ла акча-манатла кайралдар болбогон до ошкош. Бу эки кыстыҥ јакшынак баштаҥкайы ӱренчиктердиҥ, албатыныҥ санаазына јажын-чакка артып калар.

Чечек јаражы — ӧҥинде,
Кижи јаражы — јӱрегинде!
Чечек јаражы — аралда,
Кижи јаражы — санаада!
Албатыныҥ айткан бу ойгор сӧстӧри Алинаныҥ ла Александраныҥ ару санаазына, јиит те болзо, сагышту болгондорына келижет. Михаил Акчабаевичке ле эки кызына јерлештери јаан быйан айдып, су-кадык, билезине ырыс, бийик једимдер кӱӱнзеп, алкыжын јетирет.
Мӧндӱр-Сокконныҥ соккон ээзини
Алтын сыныгарды сергитсин!
Агып јаткан Чарыштыҥ суузы
Алкы бойыгарга канат берзин!

А. КУЧУКОВА,
школдыҥ директорыныҥ таскамал иш аайынча ордынчызы

Jӱрӱмниҥ учуры иште
Эбирип келбес јылдарды эзедип, тӧрӧл школымда кожо иштеген нӧкӧрлӧрим-ӱредӱчилер керегинде айдылбаган санаамды айдып салайын деп бичип отурым. Бу санааларымды узак ӧйлӧргӧ кӧксимде алып јӱргем.
Иштеги јолым Оҥдой аймактыҥ Jоло јуртындагы школдо 1959 јылдаҥ ала башталган. 41 јыл школдо орус ла алтай тилдердиҥ ӱредӱчизи болдым, 20 јылдыҥ туркунына завучтыҥ ижин апаргам.

Николай Васильевич Яманов 30 јыл школдыҥ директоры болгон. Эптӱ-јӧптӱ иштегенис. Педӧмӧликти башкараачы кижи ижинде сӱреен каруулу, некелтези јаан болгон. Ол ӱренчиктерле башка куучындажып билетен. Чындык педагог јакшы изин ӱйеге артырып салды. Jаҥы школ туттурткан, оны туттурарга, колын сунуп, таманы элегенче баскан. Бӱгӱн школго кирзеҥ, аймакта да ондый школ јок, ич бойы јаркынду кееркедилген.

Иштеген ижинеҥ не артар? Ол — иштиҥ турултазы. Школыста он ӱредӱчи албаты ӱредӱзиниҥ озочылдары: Л. М. Айдынова, З. У. Анчина, А. Я. Бабанова, Т. Б. Кудачина, Т. Н. Кыдыева, И. К. Чугин, Н. В. Яманов, Т. А. Яманова, К. М. Палкина. Jажап койгон јажымла (85 јаш) тӱҥдештирзе, ончолоры мениҥ балдарым. Эмди К. М. Палкина энезиниҥ јолын јолдоп, школдо кызы Алтынай Иркитовна иштеп јат. Тӧс таайы — Эркемен Матынович Палкин. Школдыҥ ичин кӧс сӱӱнер эдип јазадып салган.

Ол ӧйлӧрдӧ районодо Ю. Г. Сакашева ла С. В. Тундинова иштеген. Билгири тереҥ методист Юлия Григорьевна мениҥ завуч ижимде тыҥ болушкан. Методиканыҥ кӧрӱзинде школыс јеҥӱлӱ јерлер алып туратан болгон. С. В. Тундинова озочылдардыҥ ижин тереҥ шиҥдеп, олорго кӱндӱлӱ ат-нере берерине јӧмӧшкӧнине сӱӱнип, эҥчейип бажырып јадым.
Кожо иштеген нӧкӧрлӧримди: Н. В. Ямановты, Т. А. Яманованы, А. Я. Бабанованы, А. К. Постоеваны јоктонып јӱредим бу јӱрӱмде. Тайкылып та јӱргенис, је тарынбаганыс. Ижигер јаман деп айттырбаганыс. Озочыл ӱредӱчилеримле кол-колыстаҥ тудужып, нак иштегенис. Jеҥ-јеҥистеҥ тудужып, једимдӱ иштегенис. Быйан болзын, уйкузы јок тӱндер, туйкайын болгон ачу јаштар.

З. АНЧИНА,
Jоло јурттаҥ

Jуу ӧйиниҥ балдары
Адалар јууга барарда,
Амадап слер сакыганар.
Энелер иште болордо,
Эркезин сакып отурганар.
Ойынчык јокко ойногонор,
Ӧдӱк јокко јӱгӱргенер.
Ӧркӧ сӱрӱжип јалаҥда
Ойногон кептӱ басканар.
Балык тударга сууларга
Эжинген айас барганар.
Кобы-јиктеҥ маҥырлап,
Колхоз ижин бӱдӱргенер.
Jалаҥда бышкан јиилекти
Jиирге божобой јӱргенер.
Соок кышкыда будактап,
Jылу јайды сакыганар.
Jай келерде, тыҥ сӱӱнип,
Бугул тартып учканыгар.
Jаан улусла кожо иштеп,
Jеҥӱни слер јууктатканар.
Кышты-јайды ӱйдежип,
Кожулган слердиҥ јаштарар.
Jараш јӱрӱм болор деп,
Jаантайын слер иженгенер.
Комыдабас кӧӧркий балдар,
Кожоҥдоп јӱргенер јӱрӱмде.
Санааркабас кайран балдар,
Салымар кату болгон до.
Бӱгӱнги ырысту јӱрӱмде
Бӱткӱлинче слердиҥ ӱлӱгер.

Албаты ундыбас
Уулдар јууга атанган,
Улу јууда турушкан.
Ӧштӱниҥ огынаҥ јыгылып,
Ӧскӧ талада арткан.
Jанган уулдар ас болгон,
Jантык-кенектери јанган,
Андый да болзо, Алтайын
Алдындадый јарандырган.
Ӧйлӧр ӧдӱп, ыраап јат,
Ӧскӧ ӱйе мында јадат.
Jӱрӱм јӱзӱн кубулат,
Jӱрген болзоор, кайдат.
Баркалар слерге кереес тудат,
Баатыр слерле оморкоп јӱрет.
Jастыҥ, Jеҥӱниҥ кӱнинде
Кереестерге чечек салат.
Ады-јолоор мӧҥкӱликке
Артабай артсын чактарга.
Jурт тӧзӧгӧн јерлештер
Jуулып турзын јанаарга.
Агарган туулар кубулбайт,
Алтай уулдар јаш бойы артат.
Андый уулдар болгон деп,
Албаты качан да ундыбайт.

З. КОКУЛЕКОВА,
Кайырлык јурттаҥ