Алтайдын Чолмоны

Ӱренчиктер тӧрӧл тилин ӱренген де, ӱренер де

26.06.2018

АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ коллегиязыныҥ јууны Горно-Алтайскта кичӱ изӱ айдыҥ 21-чи кӱнинде ӧтти.
Jуунда АР-дыҥ башкарузыныҥ председателиниҥ баштапкы ордынчызы Наталья Екеева, ӱредӱ ле билим аайынча министр Алексей Бондаренко, министрдиҥ баштапкы ордынчызы Ольга Болтошева, муниципал органдардыҥ ӱредӱ аайынча бӧлӱктериниҥ башкараачылары, ӱредӱлик учреждениелердиҥ јаандары турушты.

Алтай Республиканыҥ школдорында алтай тил ле литература аайынча ӧткӱрилген мониторингтиҥ турултазыла јуулгандарды АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ баш специализи Екатерина Чандыева таныштырды. Екатерина Дмитриевнаныҥ темдектегениле, бӱгӱнги кӱнде таланыҥ школдорында алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ нормативно-правовой тӧзӧгӧзи федерал некелтелерге келижип јат. Неделе туркунына ӱренчиктердиҥ тӧрӧл тилин ле литературазын ӱренер частарыныҥ кеми федерал некелтелерге келижип јат.
Мониторингтиҥ кӧргӱзӱлериле, тӧрӧл тилге ӱредери республиканыҥ 126 школында ӧткӱрилет. Тӧрӧл тилин 11 муҥнаҥ ажыра бала ӱренет, онызы текши ӱренип јаткан балдардыҥ 31 проценти.

Алтай тилин «Алтай тил — эл-тергеелик тил» («Алтайский язык как государственный язык Республики Алтай») деген программала ӱренип јаткан ӱренчиктердиҥ тоозы јылдаҥ јылга кӧптӧп јатканын ол база темдектеди. Темдектезе, 2016 јылда алтай тилди јаҥы баштап ӱренген балдардыҥ тоозы 35% (3897 бала) болгон болзо, калганчы ӧткӱрилген мониторингтиҥ турултазыла бу тоо 39,4% кӧдӱрилген. Алтай тилди тӧс программала ӱренип јаткан ӱренчиктердиҥ тоозы 6857 (61%), 2016 јылда олордыҥ тоозы 7118 (65%) болгон деп, Е. Чандыева айтты.

2018 јылда 9-чы класстарда 413 ӱренчик экзаменди тӧрӧл тил ле литература аайынча табыштырарын талдап алган. Калганчы ӱч јылдыҥ кӧргӱзӱлерин алар болзо, олор ичкери ӧзӱмдӱ. Темдектезе, 2016 јылда 244 ӱренчик, 2017 јылда 384 ӱренчик экзаменди тӧрӧл тилиле, литературала табыштырган.

1-4 класстарда алтай тилле, литературала ӱредӱ ӱредӱниҥ программалары аайынча «Алтай тил», «Литературалык кычырыш» деген учебниктерле ӧдӧт. Бу ӱредер бичиктер федерал тооломго кирип калган. 5-9 класстарда, 10-11 класстарда ӱренчиктерди Алтай Республиканыҥ ӱредер бичиктериниҥ талалык тооломына кийдирилген ӱредер бичиктерле, пособиелерле ӱредип јат. 5-9 класстарга керектӱ ӱредер 10 бичик Россияныҥ билим академиязында билим ле педагогикалык шиҥжӱни ӧткӧн лӧ РФ-тыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозына кӧрӱлерине аткарылган деп, Екатерина Дмитриевна айтты.

Ол бойыныҥ јетирӱзинде таланыҥ школдорында факультативтер ле калыктыҥ тили, культуразы, кӧгӱс байлыгы аайынча факультативтердиҥ ижиниҥ айалгазы јанынаҥ база айтты. Онойдо ок ончо текшиӱредӱлик организацияларда ӱредер кыптардыҥ оргтехникала јеткилделген айалгазыла таныштырды. Бӱгӱнги кӱнде 9-чы класска јетире ӱредер бичиктер электрон ӱредӱлик аргаларла, электрон бӱдӱмдӱ учебниктерле јеткилделген. Оныҥ учун класста компьютерный техника бар болгоны балдардыҥ ӱренип јаткан предмедине јилбӱни јаанадып, уроктордо јӱзӱн-башка ИКТ-технологияларды кийдирер јарамык арга берет.

Республиканыҥ текши ӱредӱлик организацияларында 2017-2018 ӱредер јылда (2018 јылдыҥ тулаан айына јетире) алтай тилди ле литератураны 188 ӱредӱчи ӱредет.

Екатерина Дмитриевна, таланыҥ школдорында тургуза ӧйдӧ алтай тилди ле литератураны ӱренериниҥ айалгазын кӧргӱзер амадула, јуунныҥ туружаачыларын быјыл ӧткӱрилген шиҥжӱлӱ иштердиҥ турултазыла элбеде таныштырды.
Республиканыҥ школдорында алтай тилди ле литератураны ӱренер айалгаларды шиҥжӱлеери 2018 јылдыҥ тулаан айыныҥ 12-чи кӱнинеҥ ала кандык айдыҥ 13-чи кӱнине јетире ӧткӧн. Ээчиде «Алтай тил» ле «Алтай литература» деген ӱредер предметтер аайынча ӱренер программаларды канайда ӱренип турганыныҥ кемин кӧрӧр шиҥжӱлӱ иш 2018 јылдыҥ кандык айыныҥ 1-кы кӱнинеҥ ала кӱӱк айдыҥ 30-чы кӱнине јетире ӧткӱрилген.

Шиҥжӱлӱ иштиҥ шылтузында школдордогы бар једикпестер, онойдо ок једимдери илеленип чыкты. Темдектезе, аайы-бажына чыккадый сурактардыҥ тоозында — алтай тилдиҥ кабинеттери ончо школдордо болоры, олорды ончо керектӱ не-немелерле јеткилдеери; республикада јуртап јаткан калыктардыҥ культуразына, тӱӱкизине ӱредер амадула факультативтердиҥ, элективный курстардыҥ, кружоктордыҥ тоозын кӧптӧдӧри; школго баргалак балдардыҥ учреждениелерин дидактический материалдарла, мультимедийный пособиелерле јеткилдеери; тӧрӧл тилле государственный итоговый аттестацияны государственный итоговый аттестацияныҥ Ээжизи аайынча сӧзликтерле јеткилдеери ле оноҥ до ӧскӧ шӱӱлтелер айдылды.

Коллегияныҥ турчыларын таланыҥ школдорында 4, 6-8 класстарда алтай тилди ле литератураны ӱредип турганыныҥ кемин кӧрӧрине ӧткӱрилген мониторинговый шиҥжӱниҥ турултазыла ИПКиППРО-ныҥ алтай тилди ле литератураны ӱредериниҥ методиказы аайынча кафедразыныҥ јааны Жанна Амырова таныштырды.

Мониторинговый шиҥжӱ эмдиги ӧйдиҥ некелтелерине келиштире ӱредӱниҥ чыҥдыйын бийиктедер јаҥы, јаҥыртулу эп-аргаларды бедиреер ле јеткилдеер амадулу болгонын Жанна Иостыновна темдектеди. Шак мындый шиҥжӱлӱ ишти таланыҥ ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер институды 6 муниципал ӱредӱликте 19 ӱредӱлик организацияда ӧткӱрген.

Шиҥжӱлӱ ишти ӧткӱрерге школдор алтай тилле, литературала 2017 јылдыҥ јаҥар айында ӧткӱрилген РПР-дыҥ турултазыла талдалган. Онойып, кемиле јаан шиҥжӱлӱ иштиҥ шылтузында алтай тилди «Алтай тил — Алтай Республиканыҥ государственный тили» деп ӱренеринде курч, аайына чыккадый сурактар чокымдалып јарталган.
4, 8 класстарда алтай тилле ӧткӱрген мониторинговый шиҥжӱниҥ турулталары (тӧс программала): алтай тилди тӧрӧл тили деп ӱренип турган ӱренчиктердиҥ текши республикада билгириниҥ чыҥдыйы — 60,6%. Тӧртинчи класстыҥ ӱренчиктериниҥ алтай тилле текши республикада – 68%. ²ткӧн 2013-2014 ӱредӱлӱ јылла тӱҥдештиргенде, кӧргӱзӱлер 27-30% јеткен.

Алтай тилле 4, 6-8 класстарда ӧткӱрилген шиҥжӱниҥ турултазыла (Алтай Республиканыҥ эл-тергеелик тили) ӱренчиктердиҥ билгириниҥ чыҥдыйы 51,4 % деп, Ж. Амырова чокымдады. Мындый ок шиҥжӱле 6-7 класстардыҥ ӱренчиктериниҥ алтай литературала билгирлериниҥ чыҥдыйы база шиҥжӱлелген. Текши республикала алза, алтай литератураныҥ программазы аайынча ӱренчиктердиҥ билгириниҥ чыҥдыйы – 52,4 %.
Jуунда республикада јуртап јаткан эл-јонго сӱреен каруулу ла учурлу сурак кӧрӱлип јатканын Наталья Екеева бойыныҥ куучын-эрмегинде аҥылап айтты.

Кажы ла калыктыҥ бойыныҥ тили оныҥ јадын-јӱрӱминде, тӱӱкилик јолында, ижинде, эт-јӱрегинде јажын-чакка ырыс-кежик болуп артат. Калганчы ӧйдӧ СМИ-лерде Федерацияныҥ ӱредӱ керегинде јасагына кубулталар кийдирери керегинде кӧп блааш-тартышту куучындар ӧдӧт деп, ол айтты. Мында школдордо тӧрӧл тилди ӱредерин факультатив кемине кӧчӱрери, тӧрӧл тилин ӱренерге кӱӱнзегени керегинде угузу бичик бичиири, оны ӱредерине канча час керектӱзинеҥ бери тал-табышту шӱӱлтелер айдылат.

«Jасактыҥ ӱлекерин кичӱ изӱ айдыҥ 19-чы кӱнинде Госдумада Вячеслав Никонов башкарып турган комитетте база такып кӧргӧн. Ороонныҥ ончо субъекттериниҥ бирлик шӱӱлтезиле, тӧрӧл тилди ӱренери факультативный бӱдӱмге кӧчӱрилери јанынаҥ куучын да болбос. Ӱредӱликте ФГОС ол ло бойынча артып јат. Онойдо ок тӧрӧл тилге чыгарылган частар ол ло бойы артар» — деп, Н. Екеева јарт ла чокым айдып салды.

Тӧрӧл тилин бойыныҥ кӱӱниле, кӱӱнзегениле ӱренери јанынаҥ шӱӱлте артып јат. Шак бу шӱӱлте Конституцияда айдылганына келижип јат. Кажы ла кижи тилди талдап ӱренери — ол оныҥ бойыныҥ тап-эриги деп, Наталья Михайловна чокымдады.

Оныҥ айтканыла, ада-эне балдарыныҥ јасак аайынча чыдулу улузы болуп ат. Айдарда, олор база кандый тилди ӱренерге талдап алар тап-эриктӱ. Бала тӧрӧл тилин јилбиркеп ӱренери ада-энедеҥ база кӧнӱ камаанду. Айдарда, школдордо ада-энелердиҥ комитеттериниҥ ижин эрчимделткенинеҥ кӧп неме камаанду. Балдарды алтай тилине ӱредеринде јаҥыс ла школдыҥ, ӱредӱчилердиҥ эрчими, ижи ас. Бу иште јондык биригӱлер, билимчилер, јайаан ишчилер эрчимдӱ туружып, ӱредӱчилерди јӧмӧӧри сӱреен керектӱ. Jурт јерлерде ӱредӱчи улустыҥ сӧзи бескелӱ, айдарда, ада-энелерле, эл-јонло јартамалду ишти тыҥыдар керек.

Тилдиҥ ӧзӱми, айалгазы текши эл-јонноҥ камаанду. Балдар тӧрӧл тилин ӱрензин, тасказын. АР-дыҥ башкарузы алтай тилдиҥ ӧзӱмине, ого ӱредерине тузалу, јарамыкту айалганы тӧзӧгӧн, акча-манатла јеткилдеген, материально-технический тӧзӧгӧзин тыҥыткан. Ӱредер бичиктерди чыгарып јат. Шак бу ижин башкару мынаҥ да ары тӧзӧмӧлдӱ ле кӧнӱ ӧткӱрер амадулу. Оогош болчомдорго керектӱ бичигештер, мультфильмдер јанынаҥ иш керегинде база айтты.
Алтай Республиканыҥ ӱредӱ системазы тӧрӧл алтай тилин ӱренерге кӱӱнзегендерге, амадагандарга јарамыкту айалганы бастыра јанынаҥ эптӱ эдип тӧзӧӧри болуп јат деп, ол чокымдады.

Алтай ла орус тилдер экилези теҥ-тай тап-эриктӱ. Балдар бойыныҥ тӧрӧл тилин талдап ӱренери каруулу керек. Бу иште ончозы туружар учурлу.

Наталья Екеева алтай тилди, литератураны школдордо ӱредип турганын шиҥжӱлеген иш јанынаҥ база айтты. Кемиле, учурыла јаан иш эдилген. Jе балдардыҥ тӧрӧл тилиле билгириниҥ чыҥдыйын керектӱ кемине јетире кӧдӱрерине јарамыкту иштиҥ бӱдӱмдери јанынаҥ база айтты.

Ол мындый ок мониторинговый ишти ада-энелерле ӧткӱрери јанынаҥ бойыныҥ шӱӱлтезин база угусты.
Jуунда Н. Екеева школдордо алтай тилге ӱредеринде кубулталар болбос, айалга ол ло јарамыкту бойы артар деп, јап-јарт ла чокым јартап салды.

Мында онойдо ок бойыныҥ шӱӱлтезин министр Алексей Бондаренко база айтты. Алтай Республика Россия кеминде озочыл јерлердиҥ бирӱзинде турат, ӱредӱлик система база чокым ууламјыла иштеп јатканын темдектеди. Айдарда, эл-јонго чочыгадый шылтак јок. Алтай тилисти балдарыс школдорында амыр-энчӱ ӱренер, бис алтай деп оморкоп јӱрер јӱрӱмдӱ, салымду деп айдар керек.

Jажы эр кемине јетпегендердиҥ јаҥ бузары ла балдарды ајару јок артырбазы аайынча бӧлӱкте ӱредӱ системаныҥ ижи керегинде АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ баш специализи Галина Маташева куучындаган. Оныҥ айтканыла, тергеениҥ бастыра текши ӱредӱлӱ организацияларында эр кемине јетпегендерди јасакуккур эттире таскадарына ууламјылалган программалар ла методикалар тузаланылат.
5 јаштаҥ ала 18 јажына јеткелек балдардыҥ 70 проценти школдоҥ башка организацияларда ӱзеери ӱредӱниҥ јеткилдештерин алат.

Jуунныҥ туружаачылары анайда ок јолдордо јеткер болдыртпазы аайынча ишти шӱӱшкен. АР-дыҥ ӱредӱ системазында психолого-педагогический ӱйдежӱниҥ службазыныҥ методический совединиҥ ижи ле аҥылу ӱредӱлӱ некелтелерлӱ балдарга дистанционный ӱредӱни тӧзӧӧринде ӱредӱлик колбулардыҥ субъекттериниҥ ӧмӧ-јӧмӧ ижи керегинде сурактар кӧрӱлген.

Коллегия ӧдӧр тушта, озочыл иштӱлерге кайралдар кӧдӱриҥилӱ айалгада табыштырылган. Jашӧскӱрим ортодо ӧткӱрилген јонјӱрӱмдик учурлу баштаҥкайлардыҥ ла ченемелдердиҥ «Jиит ӧйиниҥ телекейи» деп адалган бастырароссиялык конкурста јеҥӱ алганы учун мӧҥӱн медальла отраслевой технологиялардыҥ Кӧксуу-Оозындагы техникумы кайралдаткан.

«Балдардыҥ јозок алгадый сады» деп бастырароссиялык кӧрӱ-конкурстыҥ јеҥӱчилиниҥ медали, анайда ок «Инновационная среда системы образования- 2018» деп адалган ӱредӱ продуктты аларына керектӱ сертификат Беш-²зӧктиҥ «Солоҥы» садыныҥ баш таскадаачызы Эльвира Нуреловага табыштырылган.

Эрчимдӱ јӱрӱмдик кӧрӱми, бийик профессионализми ле Методический кӱнди ӧткӱреринде каруулу болгоны учун АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ Быйанду самаразыла психолого-педагогический ӱйдежӱниҥ тӧс јериниҥ директорыныҥ ордынчызы Наталья Кащеева ла бу ок тӧс јердиҥ методизи Надежда Яшева, Горно-Алтайск калада 12-чи таҥмалу орто текши ӱредӱлӱ школдыҥ тӱӱкиниҥ ле обществознаниениҥ ӱредӱчизи Татьяна Березикова кайралдаткандар.

«Я сдам ЕГЭ-2018» деп адалган видеороликти белетееринде эрчимдӱ турушканы учун АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ Быйанду самаразыла «Эл Алтай» ГТРК-ныҥ телеоператоры Алексей Суйманаков база кайралдаткан.

Физический культураныҥ ла спорттыҥ ӧзӱмине јаан камаанын јетиргени учун РФ-тыҥ спорт аайынча министерствозыныҥ Быйанду самаразы АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозыныҥ баш специализи Татьяна Федяевага табыштырылган.

К. ПИЯНТИНОВА