Алтайдын Чолмоны

Эрјине энчиниҥ чындык коручылдары

03.07.2018

А. В. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 100 јылдыгына учурлалган «Бӱгӱнги јондыкта ар-бӱткендик ле культуралык энчи-байлыктыҥ учуры» деген бастырароссиялык билим-практикалык конференция ижин кичӱ изӱ айдыҥ 26-чы кӱнинде Эл музейде баштады.

Эл музей ле ГАГУ ӧмӧ-јӧмӧ белетеген кӧдӱриҥиниҥ туружаачыларын Алтай Республиканыҥ јааныныҥ молјузын бӱдӱреечи Наталья Екеева, Эл Курултайдыҥ ӱредӱ, культура, спорт, јашӧскӱримниҥ керектери, јондык биригӱлер, СМИ-лер аайынча комитединиҥ председатели Вячеслав Уханов, Санкт-Петербургтаҥ Россияныҥ этнографиялык музейиниҥ директорыныҥ ордынчызы, тӧзӧмӧл лӧ јетирӱлик иш аайынча бӧлӱктиҥ јааны Мария Воронова, Тывадаҥ Алдан Маатырдыҥ адыла адалган эл музейдиҥ директорыныҥ билим аайынча ордынчызы Хулербен Кадыг-Оол, Новосибирсктеҥ тергеелик художественный музейдиҥ јааны Сергей Дубровин, Эл музейдиҥ директоры Римма Еркинова уткыдылар.

Наталья Екеева бойыныҥ уткуулду сӧзинде: «Ӧдӱп јаткан 2018 јыл бисте, республикада, учурлу керектерле јарлу. Шак ол тӱӱкилик учурлу керектердиҥ бирӱзи А. В. Анохинниҥ адыла адалган музейдиҥ 100 јылдыгы. Бу јаан керекке учурлалган тизӱ кӧдӱриҥилер јыл туркунына кӧнӱ ле тӧзӧмӧлдӱ ӧдӧт. Бӱгӱнги кӱнде ӧдӱп јаткан конференция олордыҥ ортозында аҥылу јерде турат» — деп айтты.

«Билим-практикалык конференцияда кӧдӱрилген сурак Туулу Алтайга сӱреен учурлу да, керектӱ де, аҥылу да. Нениҥ учун дезе Алтай ар-бӱткендик аргаларыла танылу, тыҥытту ла онойдо ок кайкалга бодолду тӱӱкилик кереестериле байлык. Ол кумран-јебрен ӧйлӧрдӧги ӧзӱми бийик јерлердиҥ бирӱзи болгон. Республиканыҥ элкем-телкем јерлеринде јебрен чактардыҥ кереестери сӱреен кӧп лӧ олордыҥ кӧп сабазы археологиялык кереестер. «Бисте шиҥдеп-шиҥжӱлеер де, чеберлеп корыыр да, таланыҥ ичкери ӧзӱмине јарамыкту ла тузаланарга да, тайанарга да јеткилинче-артыгынча бар» — деп, Наталья Михайловна чокымдады.

Оныҥ айтканыла, энчи-байлык —ичкери јаан ӧзӱмниҥ јарамыкту аргазы деген ойгор шӱӱлте јолын алынды. Шак ол арга, айалга эл-јонныҥ кӧгӱс байлыгын, ич-телекейин чечер ле ороонныҥ экономикалык ӧзӱмин јеткилдеер јакшынак эп-арга болуп јат.

«Элдиҥ энчи-байлыгы јаан учурлу тергеелик бӱдӱмине кӧчӧт. Шак ла ӧткӧн лӧ бӱгӱнги ӧйдиҥ колбуларын корыганы, чеберлегени, онойдо ок кижиниҥ энчи-байлыкты эмдигизин ӧскӱрерине, келер ӧйдиҥ јолына јарамыкту эдип белетеерине деген кӱӱн-санаала баалаганы, оҥдогоны сӱреен тереҥ учурлу. Нениҥ учун дезе онызы таланыҥ једимдӱ ӧзӱминиҥ быжу аргазы болуп јат. Айдарда, слердиҥ бу конференцияда кӧрӱп, шӱӱжип јаткан сурактарар биске керектӱ, учурлу ла јилбилӱ» —деп, ол айтты.

Конференцияныҥ туружаачыларына ол Алтай Республиканыҥ окылу јаҥы ар-бӱткендик ле культуралык-тӱӱкилик энчи-байлыкты чеберлеп, корып ла ичкери ӧскӱрери јанынаҥ кемиле јаан ишти бӱдӱрип јатканы јанынаҥ база айтты. Республиканыҥ јеринде ЮНЕСКО-ныҥ тооломына «Алтайдыҥ алтын кырлары» деп адалып кирген беш объект — Ӱч-Сӱмер, Алтын Кӧл, Ӱкек, Алтайдагы ла кадындагы государстволык заповедниктер бар.

Бу ууламјыла иш тӧзӧмӧлдӱ ӧдӧт. Бис тургуза ӧйдӧ керектӱ документтерди белетеп, ЮНЕСКО-ныҥ тооломына «Пазырыктыҥ эрјинелери» деген ӱлекерди кийдирери аайынча иштиҥ баштапкы бӧлӱгин ӧттис. Пазырыктыҥ јер-телекейде јарлу корумдары ла кайа-таштардагы јуруктары ЮНЕСКО-ныҥ белетеништӱ тооломына кийдирилген.
—Республикада культуралык энчи-байлыкты корыыр иштиҥ, тӱӱкиниҥ, культураныҥ кереестерин чокымдап чотко алары, олорго паспорт јазаарын, ээлем ишке берилип турган јерлердеги кереестердиҥ экспертизазын ӧткӱрери ле онойдо ок кӧп тоолу ӧскӧ дӧ иш аайынча бӧлӱкте олордыҥ јасакберим тӧзӧлгӧзин быжулап тыҥыдар иш ӧдӱп јат.
Алтай Республиканыҥ социально-экономикалык ӧзӱми аайынча темдектелген программазында таланыҥ тӱӱкилик-культуралык ӧзӱмине учурлалган таҥынаҥ башка бӧлӱк-бажалык бар. Шак мындый бӧлӱк ончо субъекттердиҥ программазында кийдирилгелек — деп, Наталья Екеева айтты.

Вячеслав Уханов Эл музейдиҥ 100 јылдыҥ туркунына каруулу, некелтелӱ ле чындык бӱдӱрип јаткан ижин бийик баалады. Ол онойдо ок энчи-байлыкты, кереестерди јасакла чыдулаары јанынаҥ парламен те, федерал да, республика кеминде ӧдӱп турган иште эрчимдӱ, тыҥытту туружып турганын чокым темдектер ажыра кӧргӱсти.
Оныҥ айтканыла, быјыл «Алтай Республиканыҥ материальный эмес культуралык энчи-байлыгын ӧскӱреринде колбуларды аайлу-башту эдери керегинде» республикан јасакты јаратканыстаҥ ала он јыл болор. Онызы јаҥыс та республикада эмес, је ол Россия кеминде јарамыкту ченемел. Бу јасак республиканыҥ материальный эмес культуралык энчи-байлыгыныҥ объекттерин јуунада чуктап, тергеелик реестрди тургузар арга берген.

Ол онойдо ок «Россия Федерацияныҥ культуразы керегинде» федерал јасактыҥ ӱлекеринде «Материальный эмес культуралык энчи-байлык» деген бӧлӱк-бажалык бар деп айтты.
Вячеслав Уханов таланыҥ ӧзӱмине јарамыкту база бир јасакла таныштырды. Ӧдӱп јаткан јылдыҥ кӱӱк айында «Алтай Республиканыҥ кай энчизи» деген республикан јасак јарадылган. Оныҥ темдектегениле, ондый ок јасак Саха Республикада бар. Айдарда, кӧгӱс байлыкты корулап ӧскӱрери аайынча мындый јасак эки талада бар. Бу солун јасакла Россияныҥ кӧп тоолу субъекттери јилбиркеп, соныркап таныжат. Кай деген кайкамчылу энчи-байлык кӧп албатыларда бар. Бисте бу јасакты федерал кемине чыгарары јанынаҥ иш ӧдӧт.

Эки кӱнниҥ туркунына бистиҥ Эл музейдиҥ, Государственный Эрмитажтыҥ, Орус этнографиялык музейдиҥ, Антропологияныҥ ла этнографияныҥ Петр каанныҥ адыла адалган (Кунсткамера) музейдиҥ, Санкт-Петербургтыҥ тӱӱкилик тергеелик музейиниҥ, тӱӱкилик-культуралык ла ар-бӱткендик «Томская писаница» музей-заповедниктиҥ, Хакасияныҥ Л. Р. Кызласовтыҥ адыла адалган эл краевед музейдиҥ билим ишчилери эл-калыктардыҥ ар-бӱткендик, культуралык энчи-байлыктарын, јаҥжыккан јаҥжыгуларын, тилин корыыры керегинде сурактарды шӱӱшкендер. Онойдо ок музейлердиҥ кӧрӱлерди белетеп ӧткӱрериниҥ, олордыҥ таныштыруларыныҥ тӱӱкизиниҥ эп-аргаларыла колбулу сурактарды кӧрдилер.

Учурыла да, кемиле де јаан конференцияда, темдектезе, Тывадаҥ Алдан Маадырдыҥ адыла адалган эл музейдиҥ, Северск каланыҥ музейиниҥ, Хакасиядаҥ «Хуртуяк-Тас» музей-заповеднигиниҥ, М. Е. Кильчичаковтыҥ адыла адалган литературный музейдиҥ, Кемеровоныҥ госуниверситединиҥ, Барнаулдаҥ культураныҥ институдыныҥ ла ороонныҥ ӧскӧ дӧ бийик ӱредӱлӱ заведениелериниҥ билим ишчилери эрчимдӱ турушты. Бу кӧдӱриҥиде туружарга кӱӱнзеген сегизен угузу-бичик вузтардыҥ, Францияныҥ, Нидерландыныҥ, Германияныҥ, Монголияныҥ, Казахстанныҥ, Москваныҥ, Санкт-Петербургтыҥ, Татарстанныҥ, Кемерово, Томск, Новосибирск областьтардыҥ ла Алтай крайдыҥ академиктеринеҥ, профессорлорынаҥ, билим кандидаттарынаҥ ла докторлорынаҥ, билим ишчилеринеҥ келген.
Телекейде Эл музейге јилбӱ јаан. Келген солун айылчылар музейдиҥ залдарыла таныжып, кӧрӱп, Эл музей европей музейлерле теҥ-тай болгонын бирлик кӱӱн-тапла аҥылап темдектедилер.

Конференцияда секциялар ар-бӱткендик ле культуралык энчи-байлыктар турумкай ӧзӱмниҥ аргазы; ар-бӱткенди јаҥжыкканы аайынча тузаланганы таланыҥ культуралык энчи-байлыгында, билим-шиҥжӱлӱ ле ӱредӱлик бӧлӱктеринде музейдиҥ учуры, таланыҥ калыктарыныҥ тӱӱкизи ле культуразы аайынча экспозициялары, эмдиги ӧйдӧ, айалгада музейге келгендерле ишти тӧзӧӧри; музейдиҥ ижиниҥ маркетинги; јонјӱрӱмдик учурлу культуралык ӱлекерлердиҥ ичкери јолы ла таныштырузы; таланыҥ ӧзӱминде этнографиялык ла экологиялык туризмниҥ учуры деген сурактар аайынча секциялар иштеди.

Билим-прктикалык конференция кичӱ изӱ айдыҥ 25-чи кӱнинеҥ ала јаан изӱ айдыҥ 2-чи кӱнине јетире иштеер.
Билимчилер, темдектезе, Новосибирсктеҥ СО РАН-ныҥ археология ла этнография институдыныҥ тӱӱки билимдердиҥ кандидады, баш билим ишчизи Глеб Кубаревтиҥ Калбак-Таш-1 деген кайда таштардагы эрте чактардагы таҥмалардыҥ таныштырузын јилбиркеп уктылар. Туулу Алтайдыҥ кереестериниҥ темдектериле Тывадаҥ, Монгол јеринеҥ, Семиречьедеҥ чыккан мындый ок таҥмаларла тӱҥдештирди.

Конференцияныҥ туружаачылары онойдо ок билимчилер Никита Константиновтыҥ, Донгак Валерияныҥ, Леонид Горбатовтыҥ, Игорь Таштандиновтыҥ, Ольга Труевцеваныҥ ла ӧскӧлӧриниҥ де јетирӱлерин јилбиркеп уктылар.

К. ПИЯНТИНОВА
Е. БУТУШЕВТИҤ фотјуруктары