Алтайдын Чолмоны

Устардыҥ калазы — тӱӱкибистиҥ кӱскӱзи

06.07.2018

Айдарга да уйатту, је улу Улаганда мен бу јуукта ӧткӧн Эл Ойынла колбой баштапкы катап болдым. Jолой кӧлӱктиҥ кӧзнӧгинеҥ ле айрылбадым ошкош. Кандый бийик, баатырлардый, уйуктап јаткан јаан, куулгазынду, јебрен тындулардый кырлар, кайыр кайалар, јарык кӧк-јажыл чакпынду суулар… Алтайыстыҥ ар-бӱткениниҥ агарузы санааларымды учуртып, кӧзимниҥ алдыла чактар кайра ӧткӧн керектер, чӧрчӧктӧр, баатырларыс, ада-ӧбӧкӧлӧрис, тӱӱкибис шуулап ӧдӱп тургандый болды. Муҥ јылдарга бу кырлар нени кӧрбӧди болбой: та кемниҥ де сӱӱжин, ырызын, та кемниҥ де ый-сыгыдын, јуу-согуштарын… Та кемдер де олордыҥ кӧзинче аргаданып, ӧрӧ чыккан, ӧскӧн, та кажы да албаты короп, кайылып калган…

Чактар ӧткӱре ӧдӱп келген алтай албатыныҥ эмдиги ӱйези Эл Ойын байрамын бу кырлардыҥ ортозында турган Улаган јурттыҥ Межелик ӧзӧгинде ӧткӱрерге јуулыжып калды. Эл Ойында мен Устардыҥ калазы керегинде бичиирге сурангам. Байрамду јерде оныҥ тӧс айылы ла кӧрӱлер ӧткӱрер јабынтылары сценадаҥ, ипподромноҥ тууразында тӱс, телкем јерде, аймактардыҥ айылдарыныҥ ортозында турган. Мында албатыныҥ јайаандык узаныжыныҥ эдимдериниҥ јаан кӧрӱзи, Президенттиҥ гранттарыныҥ фондыныҥ конкурсын јеҥген 4 јондык биригӱниҥ јондык-культуралык солун ӱлекерлериниҥ таныштыру-кӧргӱзӱлери болгон. Онойдо ок Алтай ла Кадындагы государстволык заповедниктердиҥ јайаандыгын кӧргӱскен «Ар-бӱткенниҥ телекейлик энчизи», Туулу Алтайдыҥ јурукчыларыныҥ иштериниҥ кӧргӱзӱзи, якут ла алтай устар баштаган «Темир кайылтарыныҥ» ӱредӱзи, «Ямаха-музыка» компанияныҥ јааны Иван Хромовло туштажу ӧткӱрилди. Кыскарта айтса, Устардыҥ калазы эки кӱнниҥ туркунына албатылык јаҥжыгуларга тайанып эткен кӧс кылбыгар јараштарла, культурабыска, тӱӱкибиске, келер ӧйиске учурлалган јилбилӱ куучындарла, кӱӱле толо болгон.

Кӧдӱриҥилӱ ачылта кичӱ изӱ айдыҥ 29-чы кӱнинде тал-тӱште башталды. XVI Эл Ойындагы албатыныҥ јайаандык узаныжыныҥ эдимдериниҥ кӧрӱзин АР-дыҥ экономикалык ӧзӱм ле туризм аайынча министри Светлана Буйдышева ачты. Ол калада тергеебистиҥ ончо толыктарынаҥ 100-теҥ ажыра албатылык устардыҥ иштери кӧргӱзилерин темдектеди. Албатыныҥ кееркедип эткен кийимин, агаш, темир, той-балкаш, таш, кийис, тере, алу тере, сӧӧк, тос, сабалак, учук, јинји — бу ончо не-немелердеҥ јазалаган эдимдерди кӧрӱп оморкозын, керек дезе, олорды Эл Ойынга јӱргениниҥ кереези эдип садып алзын деп кычырды. Садулу кӧрӱ-выставканы эки кӱнге тегин кӧрӧӧчилерле кожо маргаандык јаргычылар шиҥдеер. Анчада ла устыҥ ижиниҥ солуны, чыҥдыйы ла албатылык јаҥжыгуларга тайанганы ајаруга алылар болды. Кичӱ изӱ айдыҥ 30-чы кӱнинде кӧрӱниҥ турулталарыла јеҥӱчилдерге тӧс сценада кайралдар табыштырылары јарлалды.

Ээчиде сӧс Эл Курултайдыҥ акча-манат, каландар ла экономикалык политика аайынча комитединиҥ јааны Сергей Ефимовко берилген. Ол база катап јуулгандарды каланыҥ устарына јӧмӧшсин деп кычырып, Улаганныҥ агару јеринде ӧдӱп јаткан байрамла ончозын уткыды.

АР-дыҥ культура аайынча министри Ольга Антарадонова Туулу Алтайдыҥ јурукчыларыныҥ «Агару, байлу Алтай» деген кӧрӱзин ачты.

Тергеениҥ национальный политика ла јондык колбулар аайынча комитединиҥ јааныныҥ ижин удурумга бӱдӱреечи Людмила Варванец Президенттиҥ гранттарыныҥ фондыныҥ конкурсын јеҥген 4 јондык биригӱниҥ јондык-культуралык солун ӱлекерлериниҥ таныштыру-кӧргӱзӱлерин ачып, олор керегинде куучындаган. 2017-2018 јылдардыҥ туркунына бу 4 биригӱниҥ ӱлекерлери: «Jебрен кӱӱ ле кӱӱлик ойноткы «Скифтердиҥ арфазын» орныктырары», башкараачызы С. Катынова («Культурно-исторический центр» АНО); «Кайчы — алтай албатыныҥ јаҥжыгуларыныҥ коручылдары», башкараачызы А. Матина («Алтын Казык» деген талалык јондык биригӱ); «Кӧчкӱндердиҥ энчизи», башкараачызы А. Таханова («Алтай кийис» деп талалык биригӱниҥ јааны); «Алтайда алдынаҥ бери јаткан албатылардыҥ байлыгы», башкараачызы Л. Пешперова (ас тоолу тургун калыктардыҥ биригӱзиниҥ јааны), бу биригӱ кеми 27 млн салковой акча јӧмӧлтӧ-болуш алган. Эмди олор јаан учурлу ижин эрчимдӱ бӱдӱрип, албатыныҥ культуразы, тили, јаҥжыгулары јаркынду келер ӧйгӧ там ӧҥжип, ӧзӱп, ичкери барарында јаан камаанын јетирет.

Кажы ла ӱлекердиҥ туружаачылары кӧрӧӧчилерге кыскачак ӱредӱ ӧткӱрип, јилбиркетти. Оогош болчомдорго анчада ла јинјидеҥ јарангыштар јазаары јарады. Jаан улус аҥылу ајаруны темир согор якут ус А. Даниловтыҥ ла јарлу јерлежис А. Кухаевтиҥ темир кайылтып, оноҥ эдимдер урарына этти («Энчи» деген ӱлекер). Бу јилбилӱ керекке устар јерине ле кӱп ошкош печке салып, оны кызыдып, кӱӱнзегендерге темир руданы, јепселдерин кӧргӱзип белетенди. Эҥирде, печкениҥ изӱзи једе берерде, чӱмдӱ кӧргӱзӱ башталып, темирдеҥ якут ӱлдӱлер урулды.

Кӧрӱ ӧдӱп јаткан јабынтылардыҥ јанында јаантайын кӧп улус болды. Лавканыҥ ол јанында турган устарга јууктап та болбозыҥ — олордо бош јок. Саду, јӱс сурактар, алар, берер… Кандый јара-а-аш! Тудып кӧрӧргӧ јараар ба? Баазы канча? Ненеҥ эткенигер? Кӱч пе? Узак па? Сэлфи јараар ба? Тууразынаҥ кӧрзӧ, чек мӧткӧ јуулган адарулар кыймырап јаткан ошкош. Кажы ла эдим улуска јараш, јилбилӱ ле аҥылу.

Эл Ойынныҥ ээлериниҥ устарыныҥ ортозында саал сӧӧктӱ Алексей Темдековтыҥ эдимдери кӧп болды. Ол јаштаҥ ала јуранарын сӱӱген. Орооныстыҥ тӧс калазында јӱрӱп, тӱндӱк албатыларла таныжып, олордоҥ тындулардыҥ сӧӧгиле иштеерине ӱренген. Бери ол сыгынныҥ сӧӧктӧринеҥ, мӱркӱттиҥ канаттарынаҥ эткен јарангыштар, айуныҥ тырмагынаҥ эткен коручылдар экелген. Алексей онойдо ок Пазырык ууламјыла кееркедилген бӧрӱктер шидейт, Пазырыктыҥ графиказыла иштейт.

Урганчы сӧӧктӱ Татьяна Тойдонова кӧстӧп јурап, таштар, мӱӱстер јарандырат, арајан урар айактар эдет. Алты баланыҥ энези саал сӧӧктӱ Ольга Чулунова 2009 јылда кийис базарына ӱренип, эмди улуска јымжак, јылу јабынчык, тӧжӧк лӧ оноҥ до башка эдимдер јазайт. Бу јилбилӱ узаныжында ого ончо балдары јӧмӧлтӧ. Эҥ оогожы да, 4 јашту уулчагы, кийис болчоктор јазап ийер аргалу.

Кӧрӱде Кӧксуу-Оозынаҥ 30 кире устыҥ эдимдери кӧргӱзилген. Олордыҥ ортозында ченемели јаанап калган устардыҥ чыҥдыйы бийик иштери кӧп деп билдирди. Аймактыҥ культура бӧлӱгиниҥ методизи Евгения Скребецтиҥ айтканыла, кезик јайаандык туралар Jурукчылар бирлигиниҥ турчыларыла да јаба иштегилейт. Оймонныҥ лавказы агаш, баалу таштар ла јести бириктирген эдимдериле, бӧс согуп јазаган кебистериле, орус албатыныҥ кийис кебиле аҥыланып турды. Меге анчада ла Эл Ойынга келиштире јазаган алтай матрешка-наадай јарады. Бир јанында чегедектӱ, тулуҥдарына јыламаштар тагынган келин, экинчи јанында алтай кебин кийген эр кижи јуралган. Алтай бычкак бӧрӱктӱ, ӱстинеҥ кӧрзӧ, бир бӧрӱктий эш-нӧкӧрлӧр, олор бой-бойыла тудуш.

Оҥдой аймактыҥ кӧрӱзи јаҥжыкканы аайынча агаштаҥ кескен эдимдериле бай болды. С. Урчимаевтиҥ, Э. Кокулевтиҥ скульптураларынаҥ бӱдӱн чӧрчӧктиҥ бӧлӱктерин де танып ийерге јараар болды. Алдында јуртаган сойоҥ сӧӧктӱ кам Сармас эмчиниҥ агаштаҥ кескен сӱри ээзиниҥ су-кадыгын корызын деген санаала эдилген. М. Ечешева, Л. Кашева, М. Бабаева јарын сӧӧктӧҥ, той балкаштаҥ, кийистеҥ эткен эдимдерин кӧргӱскен. Олордыҥ ортозында 12 јарынга јуралган кӱнчыгыш јылтоолош, бычкак бӧрӱкке тӱҥейлеп эткен кийис бӧрӱктер, кийис алтай наадайлар, јуруктар ла о. ӧ. Бу улус алдынаҥ ла бери бойлоры узанып, эбин табып, јӱзӱн-башка материалдарла иштейт. Н. Аелдашев ченемели јаан ус, ол кажы ла Эл Ойынга келип, улусты бойы эткен каҥзаларыла, камчыларыла, отыктарыла, комустарыла, эр-јепселиле соныркадат.

Устардыҥ калазыныҥ ӱзе јараштарын бичип те болбозыҥ. Ончозы јилбилӱ, кажызы ла аҥылу, јараш. Бу улустыҥ узын кайкап, олорло оморкоп, сӱӱнип турарыҥ. Ӧскӧ тергеелердеҥ, ороондордоҥ келген айылчылар да соныркап, кажызы ла кереес эдип, Алтайыстыҥ оогош то болзо, ӱлӱзин алып турды. Jайалталу јерлештерис иштеринде бойыныҥ культуразына, тӱӱкизине, јаҥжыгуларына тайанып, агару ар-бӱткениниҥ јаражын кӧргӱзип, телекей ичинде албатызыныҥ адын оноҥ до бийик кӧдӱреринде алаҥзу јок.

Э. КУДАЧИНА