Алтайдын Чолмоны

Аржан сууга албатыдаҥ болуш керек…

10.07.2018

Туулу Алтай аржан-кутук сууларыла байлык. Албаты-јон туку јебрен ӧйлӧрдӧҥ бери олорго барып, эмденип, быйан сурап јат. Аржандар бистиҥ албатыга јаан байлу, аҥылу учурлу байлыктар болот. Олорло колбулу чӱм-јаҥдарды албатыбыс чеберлеп, чактаҥ чакка улалтып апарат. Аржан-кутук суулардыҥ быйаны кӧп албатыга јеткен. Бистиҥ јердеги аржандарга јаҥыс ла јербойыныҥ улузы эмес, је анайда ок ӧскӧ дӧ тергеелердеҥ кӧп улус барып јат.

Кош-Агаш аймакта Кӧкӧрӱдеги јурт јеезениҥ јааны Борис БИДИНОВЛО Бугузунныҥ аржан суузына эмденип келген улуска јарамыкту айалганы тӧзӧӧриле колбулу иш аайынча ӧткӧн эрмек-куучынла таныштырадыс.
—Борис Иванович, элге-јонго алкышту-быйанду Бугузунныҥ аржаны керегинде јартамал эдип ийзеер?
—Чындап та, бу аржан сууныҥ учуры сӱреен јаан. Албаты-јонго быйанду, болушту. Бӱгӱнги кӱнде ол талалык учурлу ар-бӱткендик кереес байлык болуп јат. Аржан суу Чуй-Бажынаҥ Чихачево деген кырдаҥ агып тӱжет.
Jирме гектар јердиҥ ле мында турган туралардыҥ ончо документтери Кӧкӧрӱдеги јурт јеезениҥ балансына тургузылган, онойдо ок јаантайын ла эр-јажына тузаланарына табыштырылган.

—Бӱгӱнги кӱнде ыраак-јуук талалардыҥ аржанга амадап келген улузына токтогодый-јаткадый, эмденгедий айалга јанынаҥ кычыраачыларга угарга-билерге солун ла тузалу. Айса болзо, јуук ӧйдӧ аржандап барарга белетенип јаткан улуска јилбилӱ болор.
—Кош-Агаш аймакта Кӧкӧрӱдеги јурт јеезениҥ јерине кирип турган аржанга эмденип келген улуска јарамыкту, эптӱ айалга бар деп айдар керек. Темдектезе, мында јадатан туралар чыныкталып, јаҥырта јазалган. 2016 јылда Россия Федерацияныҥ Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу калыктарыныҥ экономикалык ла јонјӱрӱмдик ӧзӱмин јӧмӧӧри аайынча федерал программала 1 млн 500 муҥ салковой кирези акча-манат чыгарылган. Шак ол акчала аржан сууныҥ јаны јазалган.

—Аржан суудагы тураларга бир ле уунда канча кижи токтоор аргалу?
—Тургуза ӧйдӧ 7 турада 5 кижидеҥ 35 кижи конуп, эмденер аргалу. Jе келген улустыҥ тоозы одус бештеҥ кӧп тӧ болзо, алдырбас. Нениҥ учун дезе бу туралардыҥ кажызында ла 10 кижидеҥ конорго јараар.

—Туралардыҥ ич јаны кандый, тура бойы јылу ба?
—Туралар јылу, ичи эптӱ, јакшы. Кажы ла турада печке салылган. Улуска амыраарга эптӱ наралар бар. Кӱӱнзеген кижи кандый ла ӧйдӧ форточканы ачып, тураныҥ ичин серӱӱндедип алар аргалу. Бир сӧслӧ, келген улуска јарамыкту айалга бар деп айдарга јараар.

—Борис Иванович, аржанныҥ бойыныҥ турган јерин сӱрее-чӧптӧҥ арутап-чектеп турган аҥылу улус бар ба?
—Аржанныҥ турган јери аруталган. Мында ару, улусты чочыдар, санааркадар сӱрее-чӧп јок. Jурт јеезениҥ администрациязы, улузы улай ла аржан сууга барып, сӱрее-чӧпти арчып тӧгӧт. Бу сурак јурт јеезениҥ аҥылу ајарузында. Азыйдаҥ бери байлу, учурлу јерди кирге-торго, сӱрееге бастыртпас деп, улус јакшы билер ине.
Мында јаҥыдаҥ туалеттер, сӱреени тӧгӧтӧн јерлер эдилген. Байа улустыҥ эмденетен јери (душ) бери тӧмӧн тӱжӱрилген, јаҥыртылган, јазалган.
Саҥ салатан јерлер база башка јерде. Темдектезе, бир ле уунда келген улус очередьте-эште турбай, саҥды јаҥыдаҥ јазаган 4 јерге салар аргалу.

—Улус кандый ӧйдӧ аржанга кӧп келет?
—Аржандап кӧп улус келет. Jе эҥ ле кӧп улус анчада ла куран-сыгын айларда келип јат. Аржанныҥ «эҥ кӱчтӱ, бышкан» ӧйи сары бӱрге келижет. Айдарда, кезик аразында ол белетелип јазалган туралар улуска једишпей де калат. Оноҥ улам улус ортодо эмеш-умаш ачыныш та боло берет.

Шак бу айалгадаҥ улам ӧдӱп јаткан 2018 јылда Алтай Республиканыҥ јурт ээлем аайынча министерствозы ажыра Кӧкӧрӱдеги јурт јеезенеҥ Бугузунныҥ аржан суузына база акча-манат чыгарылган. Ол акча «Бугузунныҥ аржан суузына эмденип, су-кадыгын кезек ӧйгӧ орныктырар амадула келген улусты јадарга јарамыкту, јылу тураларла јеткилдеери» керегинде федерал программала келген.

Келген улуска јадатан, конотон јылу, эптӱ туралар сӱреен керекӱ. Нениҥ учун дезе бистиҥ јерде, ӧскӧ јерлерге кӧрӧ, кыш эрте тӱжет. Сыгын айдыҥ ортозынаҥ ала, ӱлӱрген айдыҥ бажында кар јаайт. Айдарда, эмденерге амадап келген улуска јылу туралар керек деп ууламјыла чыгарылган акчаныҥ кеми — 1 млн 666 муҥ 15 салковой. Ол акчаныҥ 1 млн 8 муҥ салковойы федерал ла јербойыныҥ бюджеттеринеҥ, 568 муҥ 15 салковойын дезе «Инициатива граждан —Граждандардыҥ баштаҥкайы» деген программа аайынча эл-јон бойы акчаны чогор эмезе иш-тошло, иштеген ижиле болужар-јӧмӧӧр керек. Мында акча-манатла эмезе пиломатериалла, стройматериалла болужып, ол арткан акча-манатты улус берер керек.

—Борис Иванович, Бугузунныҥ аржан суузында тудум иштер бӱдӱрерине јарлалган аукцион-тендер јанынаҥ јартап, чокымдап берзеер?
—Шак бу кемиле, учурыла јаан ишти бӱдӱрерге, «Кош-Агаш аймак» муниципал тӧзӧлмӧниҥ Кӧкӧрӱдеги јурт јеезези заказчик болуп, баазы 1,8 млн салковойго турар аукцион-тендерди јарлады. Оныҥ турултазы, подрядчиктиҥ ады-јолы јаан изӱ айдыҥ 19-чы кӱнинде јарталар.

—Подрядчик јарталган кийнинде, Бугузунда иш кӧнӱ башталар ба?
—Jаан изӱ айдыҥ 19-чы кӱниниҥ кийнинеҥ Бугузунда 3-4 айдыҥ туркунына иш ӧдӧр. Озо ло баштап јадатан јылу туралар ла чадыр јазалар, тургузылар.

—Албатыга быйанду аржан сууга јыл туркунына канча кире улус келип эмденет?
—Jылдыҥ ла аржанга кичӱ изӱ айдаҥ ала кӱчӱрген айга јетире 1 муҥнаҥ ажыра улус келип эмденет. Оноҥ до кӧп келип турган деп айдарга јараар. Келген улус, ол тоодо туристтер де, акча-манат тӧлӧбӧзинеҥ јадып эмденет.
Бистиҥ аймактардаҥ, анчада ла Улаганнаҥ, Оҥдойдоҥ, Шабалиннеҥ, Чамалдаҥ, онойдо ок Новосибирский, Кемеровский областьтардаҥ, Алтай крайдаҥ, бир сӧслӧ, бастыра Россия ичинеҥ, ӧскӧ дӧ ороондордоҥ улус келип, эмденип, су-кадыгына јарамыкту болужын алат.

—Республика ичинде јаан аржандардыҥ бирӱзи шак ла Бугузунныҥ аржаны деп, кӧп улус билер. Айдарда, аржан кандый ооруларга болушту, быйанду?
—Мында улус анчада ла карынныҥ оозыныҥ, ич-буурдыҥ ооруларынаҥ эмденип јат. Анайда ок ӧкпӧниҥ, сарсу-саптыҥ, баштыҥ аржандары база бар. Темдектезе, таҥкы тартып, бу коомой темигӱни чачып болбой турган улус ӧкпӧниҥ аржанынаҥ амзап, таҥкылаарын да чачкан учуралдар бар. Ӧкпӧниҥ де, карынныҥ оозыныҥ да, баштыҥ да аржандары улуска алкыш-быйанду.
Алтай улус аржан, тоҥмок сууларды эмдӱ-тусту деп, оны байлап, олордоҥ алкыш-быйан сурап, оору-јоболынаҥ айрыларга амадаганы азыйдаҥ бери јарлу ине.

—Борис Иванович, республикада јуртап јаткан эл-јонго Кӧкӧрӱдеги јурт јеезениҥ адынаҥ баштанып, айдатан сӧзӧр бар ба?
—Бис Кӧкӧрӱдеги јурт јеезениҥ адынаҥ аргалу-чакту, акча-манатту, эдер-тудар эл-јонго, јаан да, јаш та ӱйениҥ улузына аржандарысты јаанадып, чыҥдый, быжу эдип јазап, келген улус токтоп јадатан тураларды тударга акту кӱӱндеринеҥ јӧмӧп-болужып берзин деп баштанадыс.
Бугузунныҥ аржан суузы кажы ла алтай кижиге керектӱ, быйанду. Бис оны арутап, чек ле чебер, ару тударга кичеенедис. Керектӱ болушты албаты бир уунда туруп чыгала јетирген болзо. Аржанды јазап алары текши калыктыҥ каруулу кереги. Кийнистеҥ келип јаткан ӱйелерге артыргызатан энчи байлыгыстыҥ бирӱзи Бугузунныҥ аржан суузы деп сананадым.

—Аржан јаар јол кандый, кӧнӱ бе? Байа јеҥил јорыкту кӧлӱкле барган улуска јол-јорыгында кечкедий суулар бар ба?
—Аржанга баратан јолдо Шын-Бугузун деген суу агып јат. Бу Чуйдыҥ Бажыныҥ суузы. Ол сууны кечире оогош кӧлӱктердиҥ барар аргазы јок. Оныҥ учун кӱске јетире Шын-Бугузун сууны кечире кӱрди тударга база кӱјӱренерис. Кӱрди тудуп алзаас, оогош кӧлӱктер јеп-јеҥилчеҥ ӧдӧр аргалу болор. Шак мындый темдектеп алган ижисти ӧйлӱ-ӧйинде бӱдӱрерге, улуска ла эптӱ, јакшы болзын деп јаан суракла баштанып турганыс ол.

—Кӧкӧрӱдеги јурт јеезениҥ учурлу, тузалу керегин јӧмӧп, болужып турган байа алтай ӧзӧктӱ, озочыл кӧрӱмдӱ деп айдатан улус бар ба?
—Чын, ондый алтай эрлер бар ла. Темдектезе, республиканыҥ јурт ээлем аайынча министри Александр Манзыров алтай јерине, аржан, тоҥмок сууларына болужын јетирип тургандардыҥ бирӱзи деп айдарга јараар. Бис канча јылдардыҥ туркунына керектӱ акча-манатла болужып берзин деп, ончо министерстволорго баштанганыс. Jе ондый ла тыҥ, јаан болуш эдилбеген. Ижин јуукта баштаган А. Манзыров чокым болушты да јетирет, айткан сӧзине де турат.
Александр Манзыров јаҥыс та Бугузунныҥ аржан суузыла колбулу иш-керекке эмес, је онойдо ок Jуҥмалуныҥ, Улаганныҥ аржан сууларына, ӧскӧ дӧ јерлердегизине болужат. Сӧзине турар, болужып билер улустыҥ ады-јолдорын албаты билип јӱрзин. Олор ӧскӧ улуска, јииттерге јозок болзын. Бистиҥ сурактарыс, баштануларыс јолын алынар, ижисти албаты јӧмӧӧр деп иженедис.

—Борис Иванович, куучын-эрмек учун јаан быйан. Слердиҥ јурт јеезениҥ баштаҥкайлу ижин албаты јӧмӧзин, болушсын деп кӱӱнзейдис.

К. ПИЯНТИНОВА