Алтайдын Чолмоны

«Бир трактор јалаҥда јуучыл эмес…»

10.07.2018

Тергеебисте колы-будына бек туруп алган крестьян-фермер ээлемдер кӧп. Олордыҥ тоозына Майма аймакта Алферово јурттыҥ јанында турган «Фокин» деп крестьян ээлемди база кийдирерге јараар.

Оны узак јылдарга улай Николай Фокин башкарып келген. Ол бойы Алтайский крайдыҥ Троицкий районыныҥ Южаково јуртында чыккан эмтир. 1975 јылда јурт ээлемниҥ Бийсктеги техникумында техник-механиктиҥ ӱредӱзин алып, направление аайынча Кызыл-Ӧзӧктиҥ совхозына иштеп келген. Оноҥ ло бери мында артып калган. Николай Фокин мында иштеп тура, јурт ээлемниҥ Барнаулдагы институдында заочно агрономныҥ ӱредӱзин алган. Оныҥ ишмекчи јолы механиктиҥ ижинеҥ башталган. Кийнинде ӧйлӧрдӧ ол бригадир, инженер, управляющий болуп иштеген. 1989 јылда ол «Фокин» деп крестьян ээлемди тӧзӧгӧн. Ороондо колхозтор, совхозтор јайрадылып турган ӧйдӧ Алфероводо кӧп ээлемдер тӧзӧлгӧн, је бӱгӱнги кӱнде олордоҥ јаҥыс бу ээлем арткан эмтир.

Баштап тарый ээлем эттеҥир мал ӧскӱрген. Jе бир канча ӧй кайра сӱттеҥир малды база ӧскӱрип баштаган. Бу крестьян ээлем каладаҥ ыраак эмес учун, бери практика ӧдӧргӧ, јурт ээлемниҥ колледжинде ӱренип турган студенттер јаантайын келет. Ээлемде эм тургуза он алты кижи иштейт. Олордыҥ тоозында эки уй саачы. Соок тумчукту малдыҥ тоозы 300-ке једет. Олордоҥ саап тургандарыныҥ тоозы — 100, база ол ло кирези эттеҥир дейтен герефорд укту уйлар болуп јат. Анайда ок 50 јылкы бар.

«Фокин» крестьян ээлем бир кӱнде бир тонна сӱт саап алат, сӱтти «Майма-молокого» табыштырат. Николай Фокинниҥ айтканыла, олор сӱтти мынаҥ озо Троицкке апарып табыштырган. Анда сӱт учун акчаны ӧйинде тӧлӧгӧндӧр. Оноҥ бистиҥ тергеениҥ јурт ээлем аайынча министерствозы саап алган сӱтти «Майма-молокого» табыштырзын деген эмтир. Бу ӧмӧлик сӱт учун акчаны ӧйинде тӧлӧбӧйт. Тургуза ӧйдӧ сӱтзаводтыҥ олорго тӧлӱзиниҥ кеми кайда да 400 муҥ салковойго јеткен. Удабастаҥ ла ӧлӧҥ ижи башталар, одыру-сӱркӱшке, ишјал тӧлӧӧрине акча керек. Мындый айалгаларда иштейтени кӱчке келижет.

—Биске сӱт учун тӧлӱлӱ ӧмӧликтиҥ башкараачызыныҥ меге айтканы мындый: «биске тӧлӱлӱ улус бар, олор тӧлӱзин экелзе, бис слерге тӧлӱбисти тӧлӧӧрис». Jе онызы оныҥ бойыныҥ аайына чыгатан сурагы туру. Ол до биске тӧлӱлӱ ине! Мениҥ ишчилериме магазиндерде курсак-тамакты, кийим-тудумды тӧлӱге бербей јат ине. Ишјалды база ӧйинде тӧлӧр керек — деп, Фокин айткан.

—Азырал белетейтен јерлер јеткилинче бе?
—Jерлер бар. Бис баштап тарый эттеҥир мал ӧскӱргенис. Оноҥ биске сӱттеҥир мал ӧскӱрер керек деп айдышкан. Уйлар саарына керектӱ јазалдар аларга субсидия акчала болуш јеттирилген. Анайып, керектӱ јазалдар алынган. Jе ол јазалдар 200 тын уй саарына чоттолгон. Jаҥы јылдыҥ кийнинеҥ бисти ойто 600 тын соок тумчукту мал азыразын деп шӱӱлте эткендер. «Чуйское» ОПХ-ныҥ јерлери, Маймага кӧрӧ, биске јуук ла ол јерлердеҥ биске берип, уйларыстыҥ тоозын 600-ке јетирер деген шӱӱлте эдилген. Анча кире уйды кайда тударыҥ, олорго кажаан-чеден тудар керек. Эм тургуза бу сурак учына јетире шӱӱжилбей, туруп калган. Канча кире уйлар тудатанын, кайда ла канайда тудатанын эм тургуза чокым билбезим. Бу ла кӱндерде АР-дыҥ јурт ээлеминиҥ министри Александр Манзыровло туштажарым. Эки вариантту бизнес-план белетелген. Олордыҥ кажызын талдаар — ол ло аайынча иштеерис, 200 эмезе 600 тын соок тумчукту мал тударыс оноҥ јарталар болбой…

Эмди андый ӧй келген: эртен не болорын билбезиҥ. Бир јылдыҥ туркунына солярканыҥ баазы 10 салковойго бааланган. Ӧткӧн јылда бир тюк ӧлӧҥниҥ баазы кайда да 800 салковой болгон болзо, эмди 1200 салковойго јеткен. Бис сӱттиҥ бир литрин 17 салковойго табыштырадыс. Магазинде ол 50 салковой. Алдында бир литр солярканыҥ баазы 8 акча, сӱттиҥ бир литри 20 акча болгон. Эмди дезе сӱт 17, солярка дезе 44 салковой.

—Айса сӱттиҥ толо переработказына кӧчӱп, каймак, йогурт ла ӧскӧ дӧ продукция эдер керек. Андый санаалар бар ба?
—Ого кӧчӧргӧ, саап турган уйлардыҥ тоозын, ас ла салза, 200 тынга јетирер керек. Бисте дезе саайтан уйлардыҥ тоозы — 100. Эм тургуза олордоҥ јӱк алтаны тӧрӧгӧн. Арткандары јаҥы јылга јетире тӧрӧп салар. Мен сананзам, сӱттеҥ аш-курсак эдерине кӧчӧргӧ, ас ла салза, эки јыл кире ӧй керек болор. Эм тургуза бастыра кӱчисти јай ӧйиниҥ дойказына кӧчӧрине ууламјылайдыс.

Уй саар аппараттар алынган. Алдында јылдарда уй саачыларды табатаны кӱч керек болгон. Эмди олор бойлоры келет. Не дезе, бӱгӱнги уй саар јазалдарла бу ишти эдетени канча катапка јеҥил болуп калган. Эмди уй саачы сӱтти кӧнӧклӧ тажыбай јат, казан неме јунбайт. Бу јазал баштап уйдыҥ эмчегин массажтайт, кийнинеҥ саайт, уй саачыга уйды саап токтогоны керегинде табыш эдет. Уй саачы јок болзо, бойы ла уштыла берет. Эмди менде кандый уй, кандый кӱнде, канча литр сӱт бергенин кӧрӱп ийер арга бар. Бу Германияныҥ баалу-чуулу јазалы болуп јат. Былтыр министерствобыс оны аларга, субсидия акчала болушкан. Уй саар аппараттыҥ бирӱзиниҥ ле баазы 120 муҥ салковой, бисте дезе он эки андый аппарат тургузылган. Министерствоныҥ болужы јогынаҥ не болотон? Мындый јазал алар деген шӱӱлтени биске јурт ээлемниҥ министерствозын Виктор Безрученков башкарып турарда эткендер. Германияныҥ мындый јазалдар эдер фирмазынаҥ чыгартулу кижи келип, бастыра чоттоп, јӱре берген. Оноҥ бир канча ӧйдӧҥ кош тартар эки јаан кӧлӱк байа јазалдарды экелген. Ол ло фирманыҥ чыгартулу улузы байагы јазалдарды бастыра кондырып, тургузып берген. Министерствоныҥ болужыла техника, сенажный комплекс база алганыс.

—Jербойыныҥ ла улузы иштейт пе?
—Совхозто иштеген улус артып калган ине. Кайдӧӧн дӧ баргылабаган, мениле кожо иштейт.

—Jашӧскӱрим иштеерге келет пе?
—Бисте иштеп тургандардыҥ кӧп сабазы јиит улус. Бисте династияларла иштейт деп айдарга јараар. Мынаҥ озо иштеген улустыҥ балдары эмди иштейт. Адалу-уулду улус бар. Меге 67 јаш, эмди кызымды бу ишке темиктиредим. Ол ӱредӱзи аайынча экономист. Бисте ачу аш ичип турган улус јок. Jаҥы јыл тушта јурт ээлемниҥ министри Александр Манзыров келип јӱрген. Бир де калаҥы кижи кӧрбӧгӧнин кайкап, тортту чай ичип, јӱре берген эди.

—Ишчилердиҥ алып турган ишјалыныҥ орто кеми канча?
—Jаан эмес, 10-15 муҥ салковой. Бис бир айда кайда да 600 муҥ салковойго сӱт табыштырадыс. Jе ойто ол акчаны ӧйинде кайра алып болбой јадыс. Мындый айалгадаҥ чыгатаны кӱч керек. Кажы ла кӱн ӧлӧҥ чабарга, одыру-сӱркӱшке 6,5 муҥ салковой акча керек…

—Ӧлӧҥ деерерде, оны јеткилинче белетейдер бе айса тууразынаҥ садып аладар ба?
—Бис качан да ӧлӧҥди тууразынаҥ садып албаганыс, бойыс сададыс. Бӱгӱнге јетире бир де андый учурал болбоды. Кышка 15 муҥ центнер ӧлӧҥ белетейдис.

—Келер ӧйгӧ кандый иштер темдектеп алдар?
—Биске эмди билим болужат. Сӱтти јаантайын алар амадула јаҥы сорт азыралдар отургысканыс. Сӱттеҥир, голштино фризская укту уйлардыҥ тоозын кӧптӧдӧри аайынча иштейдис. Олорды Новосибирсктеҥ садып аладыс. Новосибирскке дезе Германиядаҥ эмбриондордо келип јат. Оноҥ Новосибирскте чыгарала, ӧскӱрип, сададылар. Бу уйлар сӱттеҥир уктулардыҥ эҥ артыктарыныҥ бирӱзи. Темдектезе, бисте андый укту Мерседес деп чололу уй бар. Ол бир кӱнде 33 литр сӱт берип јат. Башкалары 20-25 литрдеҥ берет. Бис андый укту 30 уй садып алган болгоныс. Jе мындагы кӱн-айдыҥ айалгазы Германиядаҥ башкаланат. Азырал да башка. Оноҥ бисте чыкту. Мынаҥ улам ол уйлардыҥ туйгактары токтобой ӧзӱп јадар, ӧкпӧлӧри база уйан. Оныҥ да учун байа садып алган 30 уйдаҥ бежӱзи ӧлгӧн. Бу садып алган уйлардыҥ бозулары бистиҥ айалгаларга чыдамкай болор деп сананадым. Не дезе, бис эҥ артык дегедий букалардыҥ ӱрендерин алып тузаланадыс.

Саап турган уйлардыҥ угын јарандырарына иштейдис деп айттым. Кӱнинде он литрдеҥ ас сӱт берип турган уйларды тутпай јадыс. Ӱч јылдаҥ бӱткӱлинче сӱттеҥир укту уйларга кӧчӧ берерис.
Ол ло Алтайский крайда крестьян ээлем сӱттеҥир мал ӧскӱрерине кӧчӧргӧ јатса, ого 30 миллион салковой субсидия акча берилет. Ол акчага байа ээлем керектӱ объекттерди тудуп, јазалдардаҥ кандыйы керектӱзин садып алат. Бисте дезе бир јазалга акча берилип јат, башказына — јок. Оныҥ учун акча јеткенче ле јазайдыҥ, тудадыҥ.

—Эттеҥир мал ӧскӱрип турганар деп база айттыгар. Этти кайдӧӧн табыштырадар?
—Этти «Бийск-Холдингке» табыштырадыс. 50 јылкы тудадыс деп байа база айттым. Эттиҥ баазы јабыс та болзо, кайда барарыҥ. Оноҥ алган акчала аргаданадыҥ.

—Эмди министерство кооперативтер тӧзӧӧр керек деген баштаҥкай эдет. Ол аайынча нени айдарар?
—Министерство чын шӱӱлте эдет. Кичинек ээлемдерге јер де сӱрери кӱчке келижет. Ол ло пайларга берилген јерлерди кӧрзӧҥ, кӧп лӧ сабазы сӱрӱлбей, баргаага бастырып, туруп калган. Оныҥ учун кооперативтер тӧзӧӧр деген шӱӱлтени јарададым. Ээлем јаан, кандый ла ишти бӱдӱрип ийер аргалу болор учурлу. Бир трактор јалаҥда јуучыл эмес. Биске де андый шӱӱлте эдилген болгон. Эмди бис эм ӧлӧҥдӧр аайынча иштеп турган ээлемле, анайда ок «Алферово» СПК-ла биригер деген эрмек-куучындар ӧткӱредис. Ол эки ээлемде керектӱ техника јокко јуук. Биригип, бир кооператив тӧзӧӧктӧр деп баштанганыс. Айса болзо, удабастаҥ «Алферово» деген кооператив тӧзӧлӧр.
—Ачык-јарык эрмек-куучын учун быйан болзын.

К. ЯШЕВ