Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Газет-кычыраачы-газет
10.07.2018
Алтайына учурлалган јӱрӱм
Мен Алтайыстыҥ, албатыстыҥ чындык уулы, узак јылдарга јамылу иштерде иштеп, кӧпти эткен Юрий Васильевич Антарадоновтыҥ эземине учурлай чыккан бичикти кычырып, кӧстиҥ јажын да тӧктим. «Алтайына учурлаган јӱрӱм. Жизнь, посвященная Алтаю» деп бичикти чыгарарында кӧп каруулу улус турушкан эмтир: Н. М. Екеева (ӱлекердиҥ башкараачызы), Т. Н. Туденева, А. М. Емендеева, Г. П. Сумин, Н. О. Тадышева.
Юрий Васильевичле канча јылдарга комсомолдо до, партияда да, башкараачы иштерде де иштеген кӧп улус јакшынак сӧстӧрлӧ эске алынганын кычырарга солун болды. Онойдо ок журналисттерле бойыныҥ ӧйинде ӧткӧн эрмек-куучындар јарлалганы јарамыкту. Бу эске алыныштар, акту кӱӱннеҥ айдылган сӧстӧр кижиниҥ ӧкпӧ-јӱрегин ачу ӧртӧп, кӧстӧрине јаштар айландырар эмтир. Jе, байла, јайаларда, бу јӱрген, иштеген, амадаган јӱрӱминиҥ, салым-коноктыҥ ӧйи болгон туру. Jӱрӱмде ондый улус барганда, кӱч болуп јат.
Мениҥ эске алынган ӧйим — ол 1997 јылдагы Алтай Республиканыҥ Башчызына талдаштардыҥ ӧйи. Юрий Васильевич бистиҥ аймакла туштажулар ӧткӱрген болгон. Ол тушта Оҥдойдыҥ Культура туразында јык толо улус, кандый да байрам аайлу, кӧдӱриҥилӱ кӱӱн болгоны санаама арткан. Улус сӧс сурап алгылайла, ончо ло сурактарын бергени, толо каруулар алганы санаада. Ончо ло улус бистиҥ башчыбыска Юрий Ваильевичтий ле тереҥ кӧгӱстӱ, албатыла, алтай калыгыла кожо деген кӱӱндӱ кижи јараар дешкен эди.
Jе бис, ас алтай калык, ичке јарабас бир кылыкту: ӧрӧ ӧзӧтӧнди колго алып чыкпай, јаба базып, тӧмӧн тӱжӱретенис. Талдаштар ӧткӧн кийнинде Юрий Ваисльевичке јеҥӱ аларга 200 ле ӱн јетпей калганын угуп, коркышту сӱрнӱккен ӧйлӧр болгон. Jӱрӱмниҥ тартыжузында бис байа бир талайдаҥ чыгара чачтырып ийген толкудый арткан эдибис.
Эске алынышту бу бичикте јӱрекке јуук табарып, тийген јолдыктар — «Ол јылдарда республиканы корып алары учун тартыжу тыҥ ӧткӧн эмей». Бу мындый сӧстӧрди теп ле тегин кижи айдарга, байла, јайалбаган болгон туру. Калык Алтайыма, јайаан јайаган албатыма, алтай јериме деген агару кӱӱнин арай ла орой оҥдоп, јаан јылыйтуныҥ јолында арттып калганыс бу туру…
Г. Н. Ептеева,
Jаан-Jаламан јурт
Jалакай јӱректӱ эмчибис
Бистиҥ Кан-Оозы аймакта Jабаганда јурттыҥ эл-јонын эмдеер амбулаторияныҥ јааны болуп ченемелдӱ врач-педиатр Алевтина Согодина иштеп јат. Ол јаан эмес ӧмӧлигин билгир башкарат. Мында иштеп јаткан фельдшерлер, медсестралар, ишчилер бойыныҥ ижине каруулу ла некелтелӱ. Амбулаторияда кандый да ӧйдӧ ару-чек, јарык ла јылу. Ак халадын кийген медишчилер кӱнӱҥ ле бойлорыныҥ агару молјузын ак-чек бӱдӱрет. Оорыган-јобогон улуска су-кадыгын озогы кемине кийдирерге, јазыларга, онойдо ок јӱрӱмге ижемјилӱ бийик кӱӱн-санааларга бурыларына болужат. Шак бу улустаҥ эл-јонныҥ су-кадыгы кӧнӱ камаанду. Олордыҥ каруулу, тузалу ижин баалап, кажы ла катап акту кӱӱнистеҥ быйанду сӧстӧрди айдадыс.
Бу нак ӧмӧликте Юлия Казитова (Саксаева) деп јиит фельдшер иштеп јат. Медицинский колледжти божодоло, бойыныҥ сӱӱген јааназы Светлана Садаковнага айылдап келеле, ол ло айас Jабаганда иштеп арткан. Юлия токыналу, јалакай, јымжак јӱректӱ кыс. Карим Анатольевичле экӱ биле тӧзӧп, эрке-торко Даяна деп кызычак азырап јат. Кызычагына бир јаш толордо, энези ишке чыккан. Адазы кызычагыла отурат. Бистиҥ эмчибис Юлия биске алтыннаҥ да баалу деп айдар керек. Кандый да ӧйдӧ јалакай, ајарыҥкай, ӧскӧ улустыҥ оору-сызын јӱрегине јуук алар, анчада ла јаан ӱйениҥ улузын тоомјылап билер. Улус оныҥ кылык-јаҥын сезип, јарадып, акту кӱӱндеринеҥ тартылат. Оныҥ да учун, байла, Юлия јаҥыс та эм-тусла эмес, је онойдо ок јакшы сӧслӧ дӧ эмдеп јат. Фельдшердиҥ ајарузында кӧп лӧ јаны јаан ӱйениҥ улузы. Шак олорго ајару ла килемји, јылу сӧс сӱреен керектӱ ине. Олор фельдшерле туштажузын энчикпей сакыйдылар. Эҥ ле озо канныҥ тебӱзин кемјидерге, тузалу јӧп-сӱме угарга иштиҥ ветерандары, амыралтада јаан ӱйениҥ улузы келет.
Юлия Геннадьевна талдап алган ижиле, јолыла оморкоп јӱрет. Бис оныҥ алкы бойына, билезине бек су-кадык, ырыс-кежик кӱӱнзейдис. Иштеп јаткан ижи, ичкери јолы једимдӱ ле ачык болзын.
Јабаган јуртта иштиҥ ветерандары, эл-јоны
Jӱрӱмниҥ учуры иште
Эбирип келбес јылдарды эзедип, тӧрӧл школымда кожо иштеген нӧкӧрлӧрим-ӱредӱчилер керегинде айдылбаган санаамды айдып салайын деп бичип отурым. Бу санааларымды узак ӧйлӧргӧ кӧксимде алып јӱргем.
Иштеги јолым Оҥдой аймактыҥ Jоло јуртындагы школдо 1959 јылдаҥ ала башталган. 41 јыл школдо орус ла алтай тилдердиҥ ӱредӱчизи болдым, 20 јылдыҥ туркунына завучтыҥ ижин апаргам.
Николай Васильевич Яманов 30 јыл школдыҥ директоры болгон. Эптӱ-јӧптӱ иштегенис. Педӧмӧликти башкараачы кижи ижинде сӱреен каруулу, некелтези јаан болгон. Ол ӱренчиктерле башка куучындажып билетен. Чындык педагог јакшы изин ӱйеге артырып салды. Jаҥы школ туттурткан, оны туттурарга, колын сунуп, таманы элегенче баскан. Бӱгӱн школго кирзеҥ, аймакта да ондый школ јок, ич бойы јаркынду кееркедилген.
Иштеген ижинеҥ не артар? Ол — иштиҥ турултазы. Школыста он ӱредӱчи албаты ӱредӱзиниҥ озочылдары: Л. М. Айдынова, З. У. Анчина, А. Я. Бабанова, Т. Б. Кудачина, Т. Н. Кыдыева, И. К. Чугин, Н. В. Яманов, Т. А. Яманова, К. М. Палкина. Jажап койгон јажымла (85 јаш) тӱҥдештирзе, ончолоры мениҥ балдарым. Эмди К. М. Палкина энезиниҥ јолын јолдоп, школдо кызы Алтынай Иркитовна иштеп јат. Тӧс таайы — Эркемен Матынович Палкин. Школдыҥ ичин кӧс сӱӱнер эдип јазадып салган.
Ол ӧйлӧрдӧ районодо Ю. Г. Сакашева ла С. В. Тундинова иштеген. Билгири тереҥ методист Юлия Григорьевна мениҥ завуч ижимде тыҥ болушкан. Методиканыҥ кӧрӱзинде школыс јеҥӱлӱ јерлер алып туратан болгон. С. В. Тундинова озочылдардыҥ ижин тереҥ шиҥдеп, олорго кӱндӱлӱ ат-нере берерине јӧмӧшкӧнине сӱӱнип, эҥчейип бажырып јадым.
Кожо иштеген нӧкӧрлӧримди: Н. В. Ямановты, Т. А. Яманованы, А. Я. Бабанованы, А. К. Постоеваны јоктонып јӱредим бу јӱрӱмде. Тайкылып та јӱргенис, је тарынбаганыс. Ижигер јаман деп айттырбаганыс. Озочыл ӱредӱчилеримле кол-колыстаҥ тудужып, нак иштегенис. Jеҥ-јеҥистеҥ тудужып, једимдӱ иштегенис. Быйан болзын, уйкузы јок тӱндер, туйкайын болгон ачу јаштар.
З. АНЧИНА,
Jоло јурттаҥ
Серкени кезеткени
(чын болгон учурал)
Бу учурал орой јаста турлуда болгон. Сергей ле Игорь эчки мал кӱткендер. Кыжыла согумдаган эт божогон, мал-аш тойынгалак ӧй болгон. Сергейдиҥ карындажы Толик турлуга одын белетеп аларга јеткен. Сергей бойы азыктай берген. Толик кӧрӱп турза, сула, комбиазырал салатан чуланда селбер таакылу серке сула јип турган. Толик Игорьго келип, ол чуланда семис серкени сойып јип ийектеер деген.
Игорь болбос: «Ӱй кижимниҥ таакылу серкезин јиирге јарабас. Ол серкениҥ таакызы кӧк ӧҥдӱ, узун, оны беришпе деп ӱйим айткан». Толик бир ӱӱр малдаҥ ол кире серке табылбас па деп, удура тартышкан. Игорь серкениҥ калышкыры коркыш, чеденди не де этпес, калый берер деп куучындаган. Одорго барала, ончо малдаҥ 3 час озо келеле, суланы ӧйлӧп јиийле, чыга берер. Оны токтодып болбогон мал туру деп, Игорь комыдаган.
Толик ондый малды кезедер керек деп, бир сӱме айдып берген: «Бис Туралуда јадарыста коштой Бабаа деп малчы јаткан. Ондо јаан укту бука болгон. Ол бука эки буданы турала, тӧжиле кандый ла чеденди јаба базып ийер мал болгон. Бабаа чеден тудуп, ыйлап та туратан. Бир катап адам ого буканыҥ тумчугына тусту мылтыкла ат деп айдып берген. Адам оныҥ мылтыгына кара таары, болчок тус салып берген. Эҥирде Бабаа буканы тозуп алала, тумчугына туда берген. Огурыш эмес огурыш, кара ыш јайыла бербей. Бука беш кӱнге јок болуп калган. Бабаа коолхозтыҥ укту буказын ӧлтӱрип койдым деп, коркышту кородогон. Jе бука ичи-бууры тартылган јанып келген».
Толиктиҥ јымжак эдине ле тийер эдип, тусла адып ийер деген сӱмезиле Игорь јӧпсинген — экӱ патронго бир эмеш таары, бычактыҥ бажына тус салдылар. Ас болбозын деп, база эмеш тустаҥ кожуп ийдилер. Толик Игорьды мылтыгына аткарып ийеле, тусту патронныҥ ордына болчок окту патрон салып койгон. Игорь јӱгӱрикле келеле, мылтыгын алып чыккан. Серкениҥ келер ӧйин келиштирип, ӧлӧҥгӧ јажынып алган. Толик кӧзнӧктӧҥ кӧрӱп турза, серке сулага калып кирерде ле, мылтык јырс ла эткен, серкениҥ маарузы угулган.
Игорь кӧстӧри тостойып калган кийдире јӱгӱрген: «Толик бар кӧрзӧҥ, серке канайда берди!?». Jыга адып ийген серке канайдар ол? Онойып, олор семис серкени сойып, кайнадып јиген. Jедип келген Сергей јип отурган эттеҥ корголјын таап алала, керектиҥ аайын оҥдоп ийбей. Сӱмелӱ Толик бир бутты алала, јана берген.
А. Чуу,
Улаган јурт
ТОП
«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар
Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы
«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»
Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым