Алтайдын Чолмоны

Jайканыжып кожоҥдогон јаҥарыс…

10.07.2018

Быјылгы Эл Ойынныҥ экинчи кӱнинде эртен турадаҥ ала тал-тӱшке јетире «Jаҥар кожоҥ» ӧткӧн. Быјылгы байрамда бир канча конкурстар текши программага кирип, таҥынаҥ јеҥӱчилдер илелелип, јерлер ӱлешпеген. Олорго баллдар тургузылып, једимдери аймактардыҥ текши командазыныҥ кӧргӱзӱлерине кийдирилген. Онойып, «Jаҥар кожоҥ» ло «Алтай айыл» деп конкурстарда таҥынаҥ јеҥӱчилдер темдектелбеген. Jе онызынаҥ олордыҥ учуры да, кӧрӱмдӱзи де јабызабаган…

«Jаҥар кожоҥ» Эл Ойынныҥ эҥ јилбилӱ, элбеде ӧткӱрилип турган кӧрӱлериниҥ бирӱзи болуп артат. Оныҥ туружаачылары јылдаҥ јылга кӧптӧп, јаҥарлаар узы бийиктеп, алтай стилизованный кеп-кийимдери там јаранып туру. Кезик аймактардаҥ ӱч-тӧрт ӧмӧликтер келип, бойлорыныҥ јайаан иштериле таныштырган. Ол тоодо Шабалин, Улаган, Кӧксуу-Оозы аймактардаҥ кӧп ӧмӧликтер турушкан. «Jаҥар кожоҥдо» онойдо ок сӧгӱш кожоҥ база ӧткӧн.
Албатыныҥ јайаандыгыныҥ республикан тӧс јериниҥ директорыныҥ ордынчызы, «Jаҥар кожоҥ» кӧрӱниҥ жюризиниҥ јааны болгон Василий Петрович Ойношевти бис «Jаҥар кожоҥ» кӧрӱ керегинде шӱӱлтелерин айтсын деп сурадыс.

—Jаҥар кожоҥ алтай калыктыҥ јайаан жанрларыныҥ эҥ чӱмдӱ, байлык бӱдӱми деп айдар керек — деп, ол куучынын баштаган. — Алтайлар кудалаза, тойлозо, айылдашса, ӧскӧ кандый байрамдарда јаҥар кожоҥы јок јӱрбей јат. Jаҥар кожоҥ калыктыҥ бастыра јӱрӱмиле тудуш. Уур-кӱч ӧйлӧрдӧ калыктыҥ санаа-кӱӱнин, ижемјизин јаҥар кожоҥ кӧдӱрген, аргадаган эмей. Ол јууныҥ ӧйиниҥ кожоҥдорын уксагар, кижиниҥ јӱреги сыстаар, је ол ок ӧйдӧ јеҥӱге бӱдӱмји, јакшы јӱрӱмге ижемји тыҥ сезилет…

Совет ӧйинде јаҥар јоголорго једе берген. Нениҥ учун дезе, јаҥы ӧйлӧ кожо јаҥы кожоҥдор, ол тоодо орус та, ӧскӧ дӧ ороондордыҥ эстрадный кожоҥдоры таркап, улустыҥ санаазын, јӱрегин олјолоп ийген. Jе алтай эл-јон ойто јаҥар кожоҥына бурылып, оны кожоҥдоп, јилбиркеп баштаган. «Jаҥар кожоҥ» деген фестивальдар, конкурстар ӧткӱрилер болды.

Быјылгы Эл Ойынныҥ программазына «Jаҥар кожоҥды» кийдирбес деген шӱӱлтелер болгон. Не дезе, јаҥар кожоҥ сӱреен јаан, таҥынаҥ учурлу жанр ине. Оны таҥынаҥ башка ӧткӱрер керек. Бу сурак эки учту: экинчи јанынаҥ алтай калыктыҥ тергеелер ортодо боло берген Эл Ойын јыргалын алтай јаҥар јок канай ӧткӱретен? Мында аайына чыгатан, шӱӱжетен сурактар бар ла.

Кеп-кийимдерин јараштыра кӧктӧп, ыраактаҥ келген јаҥарчы-кожоҥчыларга сценада беш ле минут бергени ол сӱреен ас ӧй. Кожоҥчыларда керек дезе, јаҥардыҥ абынына, коолына кирер де ӧй болбой јат. Онойдо ок «Jаҥар кожоҥго» телеҥит, тӱндӱктиҥ калыктарыныҥ кожоҥдорын база кожодыс. Jаҥар кожоҥ дезе, ол кӱреелей туруп, јайканып кожоҥдойтон кожоҥ эмей. Телеҥит кожоҥды бир ле кижи јаҥыскан чӧйӧӧ кожоҥдоп јат. Мениҥ билеримле, телеҥит кожоҥдо тӧрт башка бӱдӱм кӱӱ-мары бар. Улаган ла Кош-Агаш аймактардыҥ кӱӱзи-мары башка, ол хоровой кожоҥ эмес. Олор дезе тӱштӱк аймактарга тӱҥейлежип, ӧмӧликле јаҥарлаарга ченежет. Бу эки аймактыҥ кожоҥчыларына ӧскӧ аймактарга тӱҥейлешпей, јаҥыскан бойыныҥ марыла, кӱӱзиле кожоҥдоорын база ундыбас керек.

Чой аймактыҥ улузыныҥ јаҥарлаганын кайкадым. Акценттӱ де болзо, кем јок јаҥарлаган. Турачак аймактаҥ јаҥарчылар турушканы јакшы. Олордыҥ башкараачылары, байла, јакшы кожоҥчылар туру.
Айдарда, биске јуулыжала, конкурстыҥ адын «Jаҥар кожоҥ» эмес, «Алтай кожоҥ» деп адаарыс па, айса, база канайда адаарын шӱӱжер керек деп бодойдым. Шабалин, Кан-Оозы ла Оҥдой аймактарда јаҥарды кандый ла јыргалда кожоҥдоп турулар. Бу тӱндӱк аймактарда ондый јаҥжыгу јок. Айдарда, олордо јӱрӱмде јаҥарлаарына, анчада ла школдордо балдарды јаҥарга ӱредерине ајару эдер керек.

Онойдо ок «Jаҥар кожоҥго» сӧгӱш кожоҥды база кожуп алганыс. Jе сӧгӱш кожоҥ ол јаҥар кожоҥ эмес ине, чек эки башка жанрлар. Сӧгӱш кожоҥ ол бой-бойына удура отурып, јамандажатаны эмес ине. Озодо сӧгӱш кожоҥдо кожоҥчылар сӧс тапкырыла, чечениле маргышкан. Эмдиги сӧгӱште чике јамандашка, бой-бойын јыга салышка кӧчӧ бередилер. Онойдо ок мактулу кожоҥ база бар. Кем кемнеҥ артык, чечен мактаар дегени ине. Оны база шӱӱжип кӧрӧр керек.
Быјылгы «Jаҥар кожоҥдо» Кӧксуу-Оозы аймактыҥ Кујурлу јуртыныҥ, Шабалин аймактыҥ Беш-Ӧзӧк јуртыныҥ ӧмӧликтерин аҥылаарга турум. Jе олор база ла ӧй арай ла ас болгонынаҥ улам, јаҥарда кӧксин јетире ачып, јайалтазын јетире кӧргӱспегендери карам. Кӧп ӧмӧликтер сӱреен јакшы кийингендер. Алдында ӧйлӧрдӧ ӧткӧн «Jаҥар кожоҥдордо» ӧмӧликтердиҥ туружаачыларыныҥ кеп-кийимдери башка болуп туратан эди — кажы ла кижи бойына бойы кӧктӧгӧн ине. Эмди бир ӧҥлӧ, бир стильле кӧктӧлгӧни иле. Кан-Оозы, Шабалин, Кӧксуу-Оозы аймактардыҥ улузы озогы јаҥжыгуларын ундыбаган. Кезик јаҥарды кӱӱле јӧмӧӧрдӧ, јӱзӱн-башка ойноткыларды тузаланарга турганын кӧрӧдим.

Темдектезе, тӱҥӱрди. Мен сананзам, озогы јаҥжыккан алтай ойноткыларды (топшуурды, икилини) тузаланар керек.
Аймактардаҥ канча ӧмӧлик келерин, сценада кожоҥдоор ӧйин кирелендирбес керек. Не дезе, бир аймактаҥ келген ӧмӧликтердиҥ кезиги кирелӱ, кезиги јакшы јаҥарлайт. Ол тушта кожоҥчы-јаҥарчылар јаҥар кожоҥныҥ абынына алдырттып, оныҥ бастыра тереҥин, байын ла учурын угаачы-кӧрӧӧчилерге элбеде ачар эди.

База бир ӧйкӧгӧн суракты айдып ийейин деп. Бу јуукта Алтай Республиканыҥ Эл Курултайы кай јанынаҥ «Алтай Республиканыҥ эпикалык энчизи керегинде» јасакты јаратты. Мынаҥ озо материальный эмес энчи керегинде јасак јарадылган. Jе ол јасактар јӱрӱмде бӱтсин, иштезин деп, олорды акча-манат чыгарып, јӧмӧӧр керек ине. Ондый болбосто, олор иштебей јат. Эмди јаҥар кожоҥды, алкыштарды база быжулап јӧмӧӧр јасактар јарадарыла иштеер керек.
Быјылгы «Jаҥар кожоҥ» ӧткӧн сценала коштой кӱреш ӧткӱргенин јаратпай кӧрдим. Мында улус кожоҥдоп јат, ондо микрофон ажыра јарлаш, јаан табыш болуп турарда, эби јок болгон. Онызы кӧп улуска јарабаган деп билерим.
Василий Петровичтиҥ јолду айткан шӱӱлтелери јӱрӱмде ајаруга алынып, «Jаҥар кожоҥ» (айса база кандый ӧскӧ атту болор) ичкери ӧзӱм алынып, там јаранар деп иженип турубыс.

Н. БЕЛЬЧЕКОВА