Алтайдын Чолмоны

Jакшы айылчы келзе, ээзи тойор

10.07.2018

Эл Ойыныс керегинде табыш телекейле там ыраада барып јат. Байрамыска ӧскӧ ороондордоҥ келип турган айылчыларыстыҥ тоозы јылдыҥ ла кӧптӧйт. Jердиҥ ӱстинде кыдаттар эҥ кӧп тоолу албаты да болзо, је ороондор ортодо куучындажар текши тил — английский. Онойып, Эл Ойынга келген кореецтердиҥ, французтардыҥ, американецтердиҥ, туроктордыҥ ло о. ӧ. кезиктериле английский тилле билерис аайынча куучындажарга келишти.

Кореец карындаштарла ангийскийди билерис бир кеминде болды. Чынынча айтса, бистиҥ билгирлерис олордыйынаҥ эмеш артык деп билдирди. Мыныла колбой олордыҥ коркыбазын кайкадыс. Тӱштӱк Кореядаҥ бери тилмеш јок келгенис деп, Лин Чун айтты. Байла, туристтердиҥ Интернетте карталарын тузаланып турган болбой деп санандым. Оныҥ ӱӱрези Ци Хе Хан деген кеберкек кыс Оҥдойдыҥ јиит јурукчызы Айару Иванованыҥ чадырдаҥ куулгазынду ыш чыгып јаткан јуругын садып алтыр. Байрам коркышту јарап турганын олор такып-такып айтты (кореец нӧкӧрлӧргӧ лӧ биске ангийский тилге тургуза ла тыҥыда ӱренер керек деп шӱӱдим).

Француз укту студент Джоаким кӧптӧдӧ куучындады. Нениҥ учун дезе, ол орус тилди јакшы билер эмтир. Москвада ла Омскто јайгы ӱредӱге јӱрӱп, орооныстыҥ тилине ӱренип, эмди Россияла јаҥыскан јорыктап турганы бу. Мынаҥ озо ол Монголияда, Китайда бир ай јӱргенин куучындады. Бу узун сынду, јымжак чырайлу француз јиит оперный кожоҥчыга ӱренип турган эмтир. Ого анчада ла албатылык кӱӱлер јарайт. Алтай кайды јилбиркеп уккам деди. Онойдо ок ол эки кӱн улай Кӧк Бӧрӱ ойынды божотпой кӧргӧн. Бистиҥ ойынды Джоаким бойыныҥ тӧрӧлинде атту регби ойноп турганыла тӱҥейледи.

Француз таныжыс мынаҥ ары Казахстан, Киргизия барарга јазанат. Бис ого база да кӧп јилбилӱ кӱӱ уксын деп кӱӱнзедис. Джоаким кӱндӱзек албатылу, јараш ар-бӱткендӱ Алтайыска база катап келерим деп айтты.
Алтай культурабысла таныжарга тыҥ кӱӱнзеп, Элиаф Америкадаҥ бери 2017 јылдыҥ сыгын айында келген. Ол ГАГУ-да английский тилге ӱредет. Эл Ойында јараганын орустап куучындап, јаҥыс кандыйы јараганын чокымдабады. Ончозы башка ла солун деди: кӧрӱ-выставкалар, спорт маргаандар, ойын-кӧргӱзулер… Анчада ла кӧп алтай нӧкӧрлӧрлӱ болгонын темдектеди. Кожоҥчылардыҥ эҥирдеги концертинде нӧкӧрлӧриниҥ сӱӱнгенине јӧмӧжип јӱргенин, албаты сӱӱген алтай кожоҥдордоҥ кӧдӱриҥилӱ кӱӱн-санаа алганын куучындады. Илья (Элиафтыҥ мындагы ады), кижи бодозо, бу кыска ӧйгӧ Алтайдыҥ бастыра аймактарын эбирип келтир. Улаган олордыҥ калганчызы болгон. Эмди ол бӱткӱл республиканы кӧрӱп салгам деп айтты.

Айылдаш Монголиядаҥ Улаганга эки јиит кӱӱчи Бассыҥ ла Тулга келип, концертте турушты. Тил билбестиҥ бажынаҥ, бис јӱк кожо фотојурукка тӱжӱп, Интернетте бӱктеристиҥ сурузыла ӱлежип алдыс. Олорды баштап экелген јерлежи Самбалхундэв Хаш Эрдене профессор, социологияныҥ докторы, Монголияда губернатордыҥ Орхон аймак аайынча советниги. Ол бу кӱндерде Jаан Алтайдыҥ энчизин корулаарыныҥ сурактары аайынча Барнаулда ӧткӧн ороондор ортодогы јаан јуунда турушкан. Республикабыска келип, А. Анохинниҥ адыла адалган эл музейдиҥ 100 јылдыгына учурлалган керекте турушкан. Эл Ойында профессор Самбалхундэв Хаш Эрдене баштапкы катап. Ол бастыра јӱрӱмине албатызыныҥ ӱредӱзиниҥ, билиминиҥ ӧзӱмине иштеп, культуразы, ар-бӱткени учун «оорып» јӱрген кижи эмтир. Байрамысты бийик баалап, монголдор ло алтайлар бир тазылду болгонын ат јарыш, кӱреш ле башка да тӱҥейлер керелеп турганын темдектеди. Jылдыҥ ла јаан изӱ айдыҥ 11-13 кӱндеринде олордо Наадам мынайда ла элбеде ӧдӧт. Профессор Монголияда байрамга алтай карындаштар база кычырылган деди. Эки албаты мынаҥ да ары нак иштеп, айылдажып, кажызы ла бойыныҥ аҥылузын јылыйтпай, тӱҥейин билип јӱрерине иженип турганын угусты.

Сары чачту, ак чырайлу бир келин сценада кӧргӱзӱнеҥ айрылбай, јууктада туруп, фотого согуп турарда, оны журналист деп бододым. Таныжып куучындашсам, ол Новокузнецкте тегин ле офисте иштеп турган эмтир. Еленаныҥ айтканыла, ол нӧкӧриле кожо кӧп сананбай, 800 км јолды кӱчсинбей, Улаганга једип келгенине айдары јок сӱӱнет. Мындагы байрамнаҥ, улустаҥ, алтайлардыҥ ла башка уктулардыҥ ойын-кӧргӱзӱлеринеҥ, теҥеринеҥ келген ошкош кӱӱдеҥ, агару ар-бӱткеннеҥ олор јӱректерине келер јылга јетире толо јаркынду томулта, ийде-кӱч алып алганын темдектеди. Бу улус, ӧй келишсе ле јорыктайт. Бистиҥ Алтайыста олор канча катап болгон эмей. Бу экӱге јӱк ле ар-бӱткен эмес, је анайда ок мында јаткан улустыҥ тили, кеп-кийими, культуразы, кожоҥдоры, чактарла јаба барып јаткан тӱӱкибис јилбилӱ эмтир.

(Солун айылчылардыҥ ады-јолдорын чын ла бичиирге чырмайдым, кайда-кайда јастырган болзом, олор тарынбазын деп сурайдым).

«Эл Ойындарга амадап келедим…»

Ады-јолым Зафер Йӱджел болор. Мен Турцияныҥ Стамбул калазынаҥ келгем. Бойым алтай культурала, алтай тилле јилбиркейдим. Меге слердиҥ тилер де, культурагар да сӱреен јарайт. Оныҥ да учун бу Эл Ойынга амадап келгем. Алтай албатыныҥ јакшынак мындый байрамына ӱчинчи катап келип јадым. Мынаҥ озо 2012 ле 2014 јылдарда ӧткӧн Эл Ойындарга база келип јӱргем.

Алтай тил тӱрк тилге эмеш тӱҥей. Анчада ла Турцияныҥ Анадолу тергеезинде јадып турган улустыҥ куучындашканын слердиҥ тилге кайда да 30-40 процентке тӱҥей деп айдарга јараар. Алтай албатыныҥ ар-бӱткенле колбулу чӱм-јаҥдары, јаҥжыгулары меге сӱрекей јарайт. Бойым врач болорым. Амыралтамды јай ӧйине келиштирип, Алтайга келип барарын јакшызынадым. Эл Ойын меге сӱрекей јарап јат. Мынаҥ озо бу байрам бир јерде ӧдӱп турган болзо, эмди кӧчӱп баштады. Оныҥ учун быјыл ол Улаганда болуп јатканын угуп, коркышту ла амадап келгем. Сӱреен јарады, јаҥыс ла тоозынду болды.

                           К. ЯШЕВ куучындашкан

Седрик ле Пая, Франция

—Бис Францияныҥ Реймс калазынаҥ келгенис. Jолой  Санкт-Петербургта, Москвада, Екатеринбургта, Казаньда, Иркутскта, Байкалда болуп, Новосибирск ажыра Алтайга јеттис. Ар-бӱткени сӱрекей јараш јер эмтир. Тил билбестеҥ улам јербойыныҥ улузыла эрмектежип болбойдыс. Jе бисте Лена нӧкӧрис бар, ол бисти бу байрамга экелген. Алтайлар ачык-јарык, јымжак кылык-јаҥду улус эмтир. Канча катап болуш керексиген ӧйлӧр болгон. Кем де «јок» деп айтпады.

Байрамныҥ ойындарынаҥ эҥ јилбилӱзи аттардыҥ јарыжы деп кӧрдис. Ӧскӧлӧрин ӱзӱги јоктоҥ кӧрӧргӧ келишпеди, ипподром ыраакта учун, анда ла једип алган айас, отурып калдыс. Аттар французтарда база бийик баалалып јат. Кандый ла укту малды јарандырып, талдап, бистиҥ ада-ӧбӧкӧлӧрис јарышка саларын сӱӱр улус болгон. Ол ло маҥыла јарлу болоньез, арден, першерон, французкий рысак деп аттар телекейге  Франциянаҥ таркап барган. Бӱгӱнги кӱнде Францияда 300-ке јуук ипподром. Анда талдама аттар јарышка чыкканда, кӧп улус ставкаларла акчага ойногылайт. Бис мында бир билени кӧрдис: адазы ла уулдары башка-башка аттарга ставка тургузып, јарыштыҥ учына јетире «оорыгандарын». Уулчактар 10-12 јашту болгодый, је аргымак аттыҥ талдамазын сӱрекей јакшы оҥдоп турды.

База бир бисти јилбиркеткени — агаш айыл. Туйук турада эмес, агаш айылда уйуктаарга, бис токтогон айылдыҥ ээзин сураганыс. Тӱниле тыҥдаланып, тайга јердиҥ серӱӱн кейин тынары сӱрекей јарады. Лена биске курут амзаткан, јакшызы сӱрекей, база ла јип ле отургадый. Чындап, байрамныҥ баштапкы кӱнинде јалаҥда јергелей тургузылган  агаш айылдарла соныркаганыс. Эптӱ ле јуунак айылдар, кажызына ла кирзеҥ, удура  кӱндӱлеер эмтир. Чеген де ичтис, ачу ажын да канайып азып турганын кӧрдис. Кажы ла албаты бойыныҥ культуразыла аҥыланат. Алтай албаты ӧскӧ албатылардаҥ бир де артпай турганы мактулу.

Эмди бис 2-3 кӱнге мында тыштанып, ойто кайра јанатан јол-јорыгысты Алтын Кӧл ажыра улалтарыс. Эзенде амыраарга, катап ла Алтайга келерис деп сананып турубыс.

                         М. ЯБЫКОВА бичип алган