Алтайдын Чолмоны

Тилдиҥ салымы, ӧзӱми – тӧс јерде

10.07.2018

Ады-јолы элбеде јарлу билимчи, кӧп тоолу ӱредер бичиктердиҥ авторы, ӱредӱчи Надежда Тайборинаны республиканыҥ, ол тоодо ӱредӱлик бӧлӱгиниҥ озочыл иштӱ, байлык ченемелдӱ, билгири тереҥ ле тоомјылу улузыныҥ бирӱзи деп айдар керек.

Ол педагогикалык билимдердиҥ кандидады, доцент, алтай ла чалканду тилдердиҥ Таныктӧзиниҥ, онойдо ок кӧп тоолу программалардыҥ, ӱредер методикалык пособиелердиҥ, алтай, чалканду, куманды тилдерге ӱредер бичиктердиҥ авторы, тӧрӧл тилдердиҥ методисти ле ӱредӱчи. Анайда ок ол тӧрӧл калыгыныҥ бала-барказын тилин сӱӱп, баалап јӱрерине таскадары, ӱредери аайынча јаан ишти ак-чек бӱдӱрген ле бӱдӱрет.

Учурал келижерде, Надежда Байзыновна РАН-ныҥ Эксперт совединиҥ тӱрк тилдер аайынча эксперт бӧлӱгиниҥ турчызы, Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ла Сибирьдиҥ, Тӱндӱктиҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ тӧрӧл тили, литературазы ла культуразы аайынча ӱредӱчилериниҥ Ассоциациязыныҥ турчызы, Россия Федерацияныҥ тоозы ас тургун калыктарыныҥ тӧрӧл тилдериниҥ, литературазыныҥ ла культуразыныҥ ӱредӱчилериниҥ 1-кы Бастырароссиялык съездиниҥ делегады болгонын оморкоп, темдектеп јадым. Республикада Россияныҥ тургун калыктарыныҥ тилин корыырында јеткен једимдери учун Н. Тайборина «Верность Северу» деген медальла кайралдаткан сок јаҥыс билимчи болуп јат.

Надежда Байзыновнаныҥ јӱрген јӱрӱми, иштеген ижи албатызыла, тилиле кӧнӱ колбулу. Шак бу кӱндерде керсӱ, иштеҥкей, јалакай билимчи учурлу алтын јажын ла билим-ӱредӱлик ижинде тӧртӧн јыл болгонын темдектеген. Эткен-бӱдӱрген ижиниҥ турултазы, једимдери де, айдатаны да, мынаҥ ары эдетени де бар.

Надежда Байзыновна Тайборина (Яманова) Инеген деп јараш јуртта јаан ла нак биледе чыккан. Ада-энези јон ортодо тоомјылу улус болгон. Ак санаалу, ару кӱӱндӱ, чыйрак, иштеҥкей улус балдарын оогоштоҥ ала ишке таскаткан, јаан улусты тооп, кандый ла керекке каруулу болуп јӱрерин јакып јартаган. Надяныҥ адазы кӧп лӧ јаны мал-ашла тайгалап јӱрген, оныҥ учун балдарды таскадар каруулу иш энезине келишкен. Энези балдарын оогоштоҥ ала тӧрӧл јерин сӱӱрине, аргазы-чыдалы јок улуска болужып-јӧмӧп јӱрзин деп таскаткан. Энениҥ агару таскамалыныҥ шылтузында балдары јап-јакшынак улус болуп, ичкери јолы кӧндӱккен. Надежда Байзыновнаныҥ эјелери ачык-јарык, јайым кӱӱндӱ ле кӱндӱзек улус. Темдектезе. эјези Наталья Байзыновна Катучинованыҥ ады-јолы јаҥыс та Алтайда эмес, је онойдо ок Россияныҥ башка-башка толыктарында, Москвада, Санкт-Петербургта ла гран ары јанында ороондордо танылу, јарлу.
Надежда Байзыновна иштеги јолын баштамы класстардыҥ ӱредӱчизинеҥ баштап, је ле деген билимчиге јеткени оморкодулу ла јаш ӱйеге јозок деп айдарга јараар.

Надя школдыҥ кийнинеҥ педучилищеге ӱренерге кирген. Ӱредӱзин једимдӱ тӱгезип, баштамы класстардыҥ ӱредӱчизи болуп иштеген. Болчомдор ӱредӱчизин баштапкы ла кӱннеҥ ала јараткан. Ол балдарла ӱредӱдеҥ чӧлӧ дӧ ӧйди кожо јилбилӱ ӧткӱрерге кичеенген. Jе бойы билгири арай ла ас болгонын сезип, тереҥ билгирге јӱткиген, амадаган. Амадаганыла ӱредӱзин оноҥ ары Горно-Алтайсктагы пединституттыҥ тӱӱки-филологиялык факультединиҥ алтай бӧлӱгинде улалткан.

Оныҥ кийнинде институтты једимдӱ тӱгезип, Ийиндеги орто ӱредӱлӱ школдо алтай тилдиҥ ле литератураныҥ, орус тилдиҥ ле литератураныҥ ӱредӱчизи болуп, ижин баштаган. Jе бир ле јылдаҥ ӱредӱчилердиҥ билгирин бийиктедер ле такып ӱредӱ берер институтка (РИПКРО) тӧрӧл тилдиҥ методисти болуп иштеерге кычырту алган.
1990 јылда Горно-Алтайскта Россия Федерацияныҥ ӱредӱниҥ ле билимниҥ национальный школдор аайынча НИИ-ниҥ филиалы ачылган. Надежда Байзыновна, билим ишке кычырту алгандардыҥ эҥ баштапкыларыныҥ бирӱзи, шак бу филиалда иштеген.

1991 јылда бу институт јабылган, ордына РФ-тыҥ ӱредӱ јанынаҥ министерствозыныҥ ӱредӱликтиҥ национальный сурактар аайынча институды (ИНПО) ачылган. Н. Тайборина ИНПО-ныҥ баш билим ишчизи болуп иштей берди.
Оныҥ кийнинде, 1995 јылда ӱредӱниҥ национальный сурактар аайынча институдыныҥ заочный аспирантуразына ӱренерге кирген. Тургуза ӧйдӧ бу институт ӱредӱликтиҥ ӧзӱми аайынча федерал институт деп адалат.

Билимчи тӧрӧл тилди ӱредериниҥ теориязы ла методиказы деген специальность аайынча ӱренген. Билим башкараачызы филология билимдердиҥ докторы, М. Ломоносовтыҥ адыла адалган МГУ-ныҥ профессоры, ады-чуузы телекейде јарлу тюрколог Дмитрий Насилов болгон. Jайаан јайалталу эки кижи ӧмӧ-јӧмӧ јайаандык ижин једимдӱ баштаган. Диссертациязы «Алтай тилдиҥ лексиказына ӱредериниҥ методиказы (тӱрк тилдерле тӱҥдештире)» деп адалган. Тӧрӧл тилге ӱредеринде бу солун тема болгон. Оныҥ учун диссертацияны бичиирге тӱрк тилдерди ӱренерге, тӱҥдештирерге келишкен. Надежда Байзыновна сурактыҥ ӧзӧгине једерге, јартап аларга, тӱни-тӱжи амыры јогынаҥ иштеген. Коштой ло ӱредер-методикалык пособиелерди, тӧрӧл тилдиҥ учебниктерин тургускан, ол ок ӧйдӧ ӱренеечилерге, ӱредӱчилерге лекциялар кычырган. Билимчи диссертациязын бийик кеминде корыган.

Н. Тайборина башкараачызыныҥ јакылтазын, некелтезин ижинде чындык бӱдӱрген. Ӱредер учебниктерди белетеери ле кепке базып чыгарары тӧрӧл тилди корыырыныҥ ла ичкери ӧзӱминиҥ тӧс ээжи-некелтези болуп јатканын јӱрӱминде сӱреен јакшы билер тӧрӧл тилдиҥ бичигине калыктыҥ чеберлеп алганын кыйалтазы јогынаҥ кийдирер: оныҥ тилин, јаҥжыккан јаҥжыгуларын, культуразын, кӧгӱс байлыгын, јебрен тӱӱкизин. Ӱренчик, ӱренеечи ӱредер бичик ажыра бойын калыгыныҥ уулы, кызы деп билип оморкозын. Бир сӧслӧ, ӱредер бичик ӱредер ле таскадар учурын бир ле уунда бӱдӱрер учурлу.

Надежда Байзыновнаныҥ база бир јаан учурлу ижин республикада кӧп улус билбес те болордоҥ айабас. Билимчи тӧрӧл тилиниҥ ӱредӱчилериниҥ Бастырароссиялык кӧрӱ-маргаандарын тӧзӧп, белетеп ӧткӱрериниҥ эрчимдӱ туружаачызы. Кӧрӱ-маргаан 2007 јылдаҥ ала ӱредӱниҥ ӧзӱми аайынча федерал институтта ӧткӱрилген. Оныҥ тӧс ээжилерин педагогикалык билимдердиҥ кандидаттары С. П. Анзорова, О. Н. Пустогачева, Н. Б. Тайборина белетеген.

2010 јылда Н. Тайборинаны Россияныҥ Ӱредӱ Академиязыныҥ Тӱндӱктиҥ, Сибирьдиҥ ле Ыраак Кӱнчыгыштыҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ ӱредӱлик ӧзӱми аайынча институды баш билим ишчи болуп иштезин деп кычырган. Шак бу ӧйдӧҥ ала Надежда Байзыновна тургун калыктардыҥ тилин корыырыла колбулу сурактарла кӧнӱ иштеп јат. Алтай кӧгӱстӱ, ӧзӧктӱ јерлежисти билимчилер, тӧрӧл тилдердиҥ методисттери, ӱредӱ системаныҥ улузы сӱреен јакшы билер. Кожо иштеп јӱрген улустыҥ ортозында ол јаан тоомјыда, оныҥ сӧзи ајаруда.

Билимчи тӧрӧл тилди, культураны корыырыла, ӱредер-методикалык пособиелерди, сӧзликтерди тургузарыла колбулу кӧп тоолу калыктар ортодогы, ороон, тала кеминде ӧдӱп турган конференциялардыҥ, симпозиумдардыҥ, форумдардыҥ ла ӧскӧ дӧ керек-јарактардыҥ эрчимдӱ туружаачызы.

Н. Тайборина јаҥыс та ӱредер бичиктердиҥ, ӱредер-методикалык пособиелердиҥ авторы эмес, је онойдо ок школго баргалак болчомдорго јарамыкту, тузалу чӧрчӧктӧрдиҥ ле чӱмдемел тексттердиҥ авторы деп айдар керек.
Билимчи, ӱредӱчи, бир сӧслӧ, јап-јакшынак, јаан кӱӱндӱ, чындык најылыктыҥ баазын билер, сӱӱнчилӱ де, кунукчылду да ӧйдӧ болушка акту кӱӱнинеҥ меҥдеер алтай эпши керегинде кӧпти бичиирге, айдарга јараар. Мен Надежда Байзыновнаныҥ ижин, једимдерин кыскарта ла кӧргӱстим. Jе бу да јолдыктардаҥ ол билимчиниҥ сӱр-кебери, ижи, јӱрӱмдик, јайаандык јолы јарт кӧрӱнет.

Надежда Байзыновна чындык эш-нӧкӧр, эки кызыныҥ кару энези, баркаларыныҥ сӱӱген јааназы. Тайбориндердиҥ билези кӱндӱзегиле, кӱӱнзегиле текши јарлу. Эл-тӧрӧӧни, кӧрӱш-таныштары бу билеге кӱӱнзеп, амадап кирет. Бу биле бала-барказын алтай улустыҥ јаҥжыккан јаҥжыгулары аайынча таскадат.

О. ПУСТОГАЧЕВА,
РАН-ныҥ языкознание аайынча институдыныҥ баш билим ишчизи, «Российская тюркология» журналдыҥ каруулу качызы, Москва