Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

«Иш јаҥы ла башталып јат…»

13.07.2018

Алтай Республиканыҥ јасакчы јаҥыныҥ Федерация Советте чыгартулу кижизи Татьяна Гигель ӧткӧн неделеде Ӱстиги палатаныҥ спикери Валентина Матвиенконыҥ баштап јӱрген делегациязыла кожо Китайда болды. Россияныҥ сенаторлоры РФтыҥ Федерал Jууныныҥ ла КНРдыҥ албатызыныҥ чыгартулу улузыныҥ Бастыракитай јууныныҥ парламенттер ортодо ӧмӧјӧмӧ иштейтен комиссиязыныҥ 4-чи јууныныҥ ижинде турушкандар. Бӱгӱн сенатор газеттиҥ кычыраачыларына бу јолјорык керегинде куучындайт:

—«Кыдаттардыҥ кайкалы» керегинде бистиҥ ӧйдӧ сӱрекей кӧп айдылат. Jе јазап сананып кӧрзӧ, коштой јаткан ороонныҥ экономиказыныҥ једимдери олордыҥ јӱсјылдыктардыҥ туркунына чебер алып келген јаҥжыгуларыла јуук колбулу ла тудуш болгоны јарталар. Бу јол-јорык эки јанына тузалу болды.

Экономиканыҥ государствоныҥ шиҥжӱзи јогынаҥ таҥынаҥ башка «рыночный» болор аргазы јогыла бис Китайда база таныштыс. Бӱгӱнги кӱнде товарлар эдип чыгараачылар јаҥыс та бой-бойлоры ортодо тартыжып турган эмес, айландыра айалгалар оноҥ кату ла кӱч, рынокто ончолорынаҥ артык болоры учун бӱткӱл государстволор бой-бойлоры ортодо база тартыжат. Бу тартыжуда государстволорыныҥ јилбӱлерин таҥынаҥ улустыйынаҥ бийик тудуп, байа «једимниҥ философиязын» государствозыныҥ текши ӧзӱмине келиштире тузаланып тургандар јеҥет.

Татьяна Анатольевна, Россияныҥ делегациязыныҥ Пекинде ӧткӱрген туштажуларында Слерди танынаҥ бойыгардыҥ турушканыгар кандый болды?

— Пекинде мен эки «тегерик столдо» туружып, «Агашты корулаары: јасакчы аспекттер» деп темала јетирӱлер эткем. Баштапкы учуралда куучын-эрмек транспортный логистиканы ӧскӱрери, инфраструктурала колбулу јаан проект-ӱлекерлерди ичкерледери керегинде ӧткӧн. Экинчизинде дезе агаш ээлемниҥ јасактары јанынаҥ ченемел алыш болгон. Кыдаттар бистиҥ ороондо иштеп турган Агаш кодекс јанынаҥ бистиҥ шӱӱлтелеристи јилбиркеп уккан.

Россияныҥ президенти Владимир Путин бу јууктарда Китайда болгоны керегинде бастыра улус билер. Анда президент Россияныҥ келер ӧйдӧги ӧзӱминиҥ ууламјыларын база катап чокымдаган. Ороонныҥ башкараачызы Китайда бололо, «Евразияныҥ кӱчтӱ транспортыныҥ тамыр-тӧстӧрине» јаан ајару эткен. Биске, чындап та, транспортло колбулу Европа — Кӱнбадыш Китай деген телекейлик ӱлекер-проекке јаан ајару эдип, бойлорыста бар јолдорды олорго келиштире лапту чыныктап јазаар керек. Россияныҥ Кӱнбадыштыҥ ла Кӱнчыгыштыҥ телекейин бириктирген учуры јаан. Бу тӱӱкилик јолдоҥ ол качан да кыйбаган. Бойына молју эдип алынган керекти Россия бӱгӱнги кӱнде ак-чек апарып јат деп темдектеер керек.

Jер-телекейдиҥ агаштар ӧскӧн јерлериниҥ тӧртинчи ӱлӱзи Россияга келижип, бисте агаш байлыктардыҥ 96,8 % государствоныҥ јӧӧжӧзиниҥ тоозына кирип турганы керегинде куучындаарымда, олор онызын јилбиркеп ле јарадып уккан. Ороонныҥ байлыгы болгон агаш ӧзӱмдеристи приватизировать эдерге мууканган улус бисте база болгон, је государство оны болдыртпаган. Агаштар ӧскӧн јерлер бисте тургуза ӧйдӧ узак ӧйгӧ јӱк ле арендага табыштырылат. Кыдаттарла бисте бар ченемелле ӱлешкенис сӱрекей учурлу болды. Агаш ол — государствоныҥ байлыгы. Ол бисте государствоныҥ јӧӧжӧзи болуп артар учурлузы чындык болгоны јанынаҥ шӱӱлтемди айткам. «Тегерик столдыҥ» ээлериниҥ агаш байлык јанынаҥ бистиҥ шӱӱлтелерисле јӧпсинип турганын кӧрдис.

Китайда болгон јӧптӧжӱлерде Сибирьдиҥ тергеелериниҥ адынаҥ јӱк ле Алтай Республикадаҥ сенатор турушкан деп билерис. Кыдаттардаҥ бистиҥ тергееге јилбӱлер бар ба?

—Бу учуралда бис кыдаттарла јӱк ле федерал кеминдеги сурактарды шӱӱшкенис. Президент Владимир Путин кичӱ изӱ айда Китайда транспорттыҥ Европа ла Кӱнбадыш Китай ортодогы јолдорыныҥ ӧзӱми керегинде куучын-эрмек ӧткӱрген.  Ол тушта «РЖД» ОАО ло «Китайдыҥ темир јолдорыныҥ» корпорациязы ортодо «Кошторды темир јолдорло Китай — Россия — Европа ууламјыла тартарын тӧзӧӧри керегинде Меморандумга» кол салылган. Бу туштажуда эки ороонныҥ башкараачылары база турушкан. Келер ӧйдӧ иштеп баштайтан бу ӱлекерде Казахстан туружарга база белетенет.

Jаан јашту ӱйениҥ улузы бойыныҥ ӧйинде Китай јаар Дружба деп станцияга јетире темир јол тудулганын ундыбаган болбой. Jе тудум иштер 60-чы јылдардыҥ учында болгон керек-јарактардаҥ улам токтоп калган. 2018 јылдыҥ кӱӱк айыныҥ 17-чи кӱнинде Астанада дезе Евразияныҥ экономикалык ӧзӱминиҥ биригӱзи ле КНР ортодо ӧмӧ-јӧмӧ иштеериниҥ тӱӱкилик јӧптӧжӱзи тургузылган. Тургуза ӧйдӧ оныҥ технический ле экономический тӧзӧлгӧлӧриниҥ ууламјылары чокымдалат. Кыдаттар ШОС-ко кирип турган ороондорго Китайдаҥ Орто Азия ажыра Европа јаар ла Африканыҥ континентине јетире тудулатан Торко јолды ичкерледеринде эрчимдӱ турушсын деп баштанат. Россияныҥ Тӱндӱк-Кӱнбадыш јанындагы јерлеринде Соликамск (Пермь), Сыктывкар ажыра Архангельскке ле Тӱндӱктеги талайга јетире темир јол тудулары темдектелет. Бу ӱлекерде кыдат инвесторлор эрчимдӱ туружат. Бу ӱлекер Россияда ХХ чактыҥ башталганында элбеде шӱӱжилген эди, је ол бир канча шылтактардаҥ улам бӱткӱл јӱсјылдыкка токтоп калган.

Тургуза ӧйдӧ транспорттыҥ ӧткӱштериниҥ (МТК) «Приморье-1» ле «Приморье-2» деген адакы ӱлекер-проекттери кӧрӱлет. Ороонныҥ Кӱнчыгыштагы тергеезин ӧскӱрери аайынча министерство Россияныҥ ла КНР-дыҥ башкарулары ортодо ӧдӧтӧн туштажуларды кидим белетейт. Бу туштажуда эки ороонныҥ МТК-зын ӧмӧ-јӧмӧ ӧскӱрериниҥ документтерине кол салылар учурлу. Бу јӧптӧжӱле колбулу сурактар 2018 јылдыҥ сыгын айыныҥ 11-13 кӱндеринде Владивостокто ӧдӧтӧн Кӱнчыгыштыҥ экономиказыныҥ тӧртинчи форумында кӧрӱлер.

Россияныҥ Федерация Соведи — тергеелердиҥ палатазы. Кыдаттар шак бу арганы тузаланып, «тегерик столдо» Приморский ле Забайкальский крайлардыҥ сенаторлорына сурактар берген. КНР бу тергеелерле алдынаҥ бери ӧмӧ-јӧмӧ иштеп јат.

Кыдаттар анайда ок бистиҥ ороонноҥ јурт ээлемниҥ аш-курсагын канча ла кире кӧптӧдӧ алар кӱӱнин угускандар. Олор бистиҥ аш-курсагысты кандый да кошмок јок ару продукция деп айдыжат. Айдарда, кыдаттарды Алтай Республиканыҥ ару сӱдиле, јӱзӱн-башка сырларыла, сарјузыла, эдиле јеткилдеер аргалар бар. Jе олорды экспортко белетеерге, јаан ла ийделӱ производство керек. Биске јурт ээлемниҥ кооперативтерин тӧзӧп, олорды ичкери ӧскӱрери јаан учурлу болуп јат. Кооперативтердиҥ ижине јаан ајару эдер керек деп сурак эмди бистиҥ тергееде јаҥы ийде алынат.

Татьяна Анатольевна, кӱскиде Владивостокто Кӱнчыгыш ороондордыҥ телекейлик форумы ӧдӧр деп айттыгар. Ол биске Китайла колбуларды тыҥыдарга јӧмӧлтӧзин јетирер бе?

—Jазымы јогынаҥ. Си Цзиньпинь Россияныҥ сенаторлорыла болгон туштажуда куучын айдып, Владивостокто ӧдӧтӧн јуунда акту бойым кыйалтазы јогынаҥ туружарым деп эки катап айткан. Мыны ол тегиндӱ айтпаган деп бодойдым. Кӱнбадыштыҥ бистиҥ ороонго эдип турган санкцияларын айылдаш ороонныҥ башкараачызы јакшы билер. Санкцияларга бис алдырышпаганыс, онызы  кыдаттарга јакшынак јозок. Бистиҥ орооныстыҥ чыдамкайын Китай бийик тооп јат.

Кыдаттарды јӱк ле Россияныҥ сырьезы јилбиркедип јат дегени арай јастыра куучын деп сананып турум. Бистиҥ ороонныҥ јеткен једимдери керегинде бастыра телекей билер. Эки ороонныҥ мынаҥ арыгы ӧмӧ-јӧмӧ ижи јаҥыс ла јакшыга экелерине бир де алаҥзыбай турум. Мындый најылык колбулар США-ныҥ телекейде жандарм болор аргаларын астадып јат.

Экономика ӱстинеҥ тӧмӧн базынышты јаратпай јат. США ла Китай ортодо товарла толыжу сӱрекей бийик кемине јеткен учун, кыдаттарга американдар јанынаҥ эдилетен  санкциялар јаан согулта эдердеҥ айабас. Нӧкӧр Си Цзиньпинь США кыдат товарлардыҥ пошлиназын таможняда кӧдӱрерге турганы  керегинде темдектеп турала, керектиҥ аайы анайда барза, бис ого тӱҥдеш алтамдар эдерис деп айткан. Владивостокто ӧдӧтӧн форумда товарлардыҥ пошлиназы јанынаҥ суракар тӧс јерде болор деп сананып турум. Американыҥ мындый политиказыла бистиҥ јӧпсинер кӱӱнис јок. КНР-дыҥ парламантарийлери ол керегинде база угускан. Кыдаттар бистиҥ ороонныҥ башкараачызы Владимир Путинди бийик тооп турганын иле кӧргӱсти.

Эки ороон ортодогы колбулар узак ӧйгӧ улалар ба? Слер бу јанынаҥ нени айдарыгар?

Бӱгӱнги кӱнде эки тыҥ ороон телекейде амыр-энчӱ болорын јеткилдеп јат. Ол керегинде јер-телекейде бастыра улус айдыжат. Кыдат најыларыстыҥ кӱӱн-санаазы база јарт: Россия ла Китай меези чайпалган кайракандарды токтодып јат. Бу ишти олор мынаҥ да ары ӧткӱрер. Пекинде болгон туштажулар оны база катап јарт кереледи. Бис, кыдаттар ла чылап ок, бойлорыстыҥ национальный јилбӱлеристи јана баспай корулаарыс.

Валентина Матвиенко Бастыракитай албаты јууныныҥ бийик трибуназынаҥ бастыра ороондор бойлорыныҥ тыш јанындагы политиказында телекейлик тап-эриктиҥ нормаларын кыйалтазы јогынаҥ бӱдӱрер учурлу деп угускан. Элдеҥ озо тегин улустыҥ јилбӱлерин корулаар, оныла коштой бизнестиҥ сурактарын ичкери јылгырладар керек. Тургуза ӧйдӧ доллардыҥ биске ӧнӧтийин јоҥдолгон эш-кереги јок курсы Россияныҥ туристтерине јаан буудагын јетирет. Оноҥ улам кӧп улус эмди Европа јаар јорыктабайт. Мындый алтамдар качалаҥын ӧскӧ ороондорго база јетирет. Валентина Ивановна «Бис бой-бойысты ӱретпей јадырыс» деп айткан. Оныҥ бу сӧстӧрин мен сӱрекей јарадып уктым. Ороонды Никита Хрущев башкарган јылдарда ӱзӱлген најылык колбулар эмди ойто орныгып јат. ²ткӧн ӧйдиҥ јастыраларын база катап этпей, эки ороон ортодо колбуларды тыҥыдарга бистиҥ ончобыска эрчимдӱ иштеер керек.

Ороондордо эмди ӧрӧ ӧзӧтӧн байлык ченемел бар. Бу јеҥил эмес керекте кажызы ла бойыныҥ јолыла барып јат. Jе бис Слердеҥ Россияныҥ ла Китайдыҥ башкараачы партиялары керегинде сурап угарга турубыс. Кыдаттардакоммунистический партия, бисте — «Единая Россия». Слерде  бу партиялар јанынаҥ кандый бир тӱҥдештирӱлер бар ба?

—Андый тӱҥдештирӱ эдетени јеҥил керек эмес, је ченежип кӧрӧйин. Бу партиялардыҥ башкараачы учурын сӱрекей јаан деп кӧрӧдим. Олор тегин албатыныҥ јадын-јӱрӱмин јарандырарга, бойлорына  чокым молјулар алат. Олорды шак бу амадулар бириктирип јат. Китайдыҥ компартиязы таҥынаҥ бизнести ӧскӱрерин јарадып јат. «Единая Россия» дезе таҥынаҥ аргачылардыҥ ла государствоныҥ ӧмӧлӱ ижин база јӧмӧйт. Jонјӱрӱмдик сурактарды, национальный коруланышты тыҥыдарында, улусты јадар јерле јеткилдееринде, ӱредӱ бӧлӱктиҥ,  су-кадыктыҥ, культураныҥ, экологияныҥ сурактарын бӱдӱреринде бистиҥ кӱӱн-санааларыс ла кӧрӱм-шӱӱлтелерис база бир аай болгонын темдектеер керек.

Кожо јӱрген коллега-сенаторлорло кожо Си Цзиньпиньниҥ ле Владимир Путинниҥ талдаштар ӧйиндеги программалары тӱҥей болгонын база ајарып, онызы јакшыныҥ белгези деп темдектедис.

Татьяна Анатольевна, туштажуларда јасакчы органдардыҥ ижитожы керегинде куучыншӱӱжӱ болгон бо?

—Болгон. Кыдат коллегалар бистеҥ ӱренерине белен болгоны бисти сӱӱндирди. Олордыҥ парламентинде  кичӱ ле орто аргачылыкты јӧмӧри керегинде јакшынак јасактар бар. Jе ар-јӧӧжӧни ээленерин ылгаштырары јанынаҥ бистеги јаан ченемел олорго тузалу болор деп кӧрӧт.

                                            (АРдыҥ Эл Курултайыныҥ прессслужбазы)

 

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина