Настройки отображения
Настройки шрифта:
Выберите шрифт Arial Times New Roman
Интервал между буквами (Кернинг): Стандартный Средний Большой
Выбор цветовой схемы:
Алтайдын Чолмоны
Чуй ла Кадын маргышканы керегинде
17.07.2018
Алтаистиканыҥ С. С. Суразаковтыҥ адыла адалган билим-шиҥжӱлик институдыныҥ билимчилери — Мира Айылчыновна Демчинова, Клавдия Эргековна Укачина ла мен Улуу јылдыҥ (2012 ј.) кӱреҥ кӱзиниҥ кӱндеринде Кош-Агаш аймактыҥ јурттарыла фольклорлык экспедицияла јорыктап тура, Чуй ла Кадын маргышканы керегинде кайкамчылу кеп-куучынды Курай јуртта угуп, бичип алганыс.
Кеп-куучынныҥ тӧс сюжедиле болзо, Чуй ла Кадын бир кеп-куучында — суулар, ӧскӧ тексттерде — улус маргыжат (бодоштыра бир шӱӱлтеле, јер јайагылайт). Чуй дезе Кадын оны озолоп, ӧдӧ бербезин деп, кара-тасты / томыртканы Кадынды кетезин деп сурайт, бойы уйуктап, амырайт. Чуй уйуктап јадарда, Кадын оны озолоп, јанынаҥ ӧдӧ берет. Чуй ойгоноло, кара-таска / томырткага тыҥ ачынала, оныҥ бажын јара чабат. Оноҥ улам куштыҥ бажында кызыл темдек артат. Чуй бойы Кадынга једижип, оныла биригет (тексттер №1-3).
Бу куучынды јабак сӧӧктӱ эјелӱ-сыйындулар Jијий Толоева (1933 јылда чыккан) ла Татьяна Сопо (1961 јылда чыккан) оогош тужында адазынаҥ, Севостьян Сопоноҥ, канча ла катап јилбиркеп угуп туратандар. Чуй ла Кадын маргышканы керегинде кеп-куучынды Татьяна (алтай ады — Ууш) ӧрӧкӧннӧҥ бир ле катап (2012 јылда) бичиген болзобыс, Jијий эјебистеҥ бу куучынныҥ варианттарын 2012 јылда эки катап, 2017 јылдыҥ сыгын айында такып бичип алганыс. 2012 јылдыҥ сыгын айыныҥ 26-чы кӱнинде Куйактанар деп ӧзӧктӧ, јабактардыҥ курултайында, Jијий Толоева ӧрӧкӧннӧҥ баштапкы катап бичилген текст диктофонго коомой бичилген болзо, је оныҥ кийнинеҥ такып бичилген тексттердиҥ чыҥдыйы јакшы деп айдар керек. Айдарда, бис Чуй ла Кадын маргышканы керегинде кеп-куучынныҥ тӧрт текстин бичип алганыс. Эјелӱ-сыйынду кеп-куучынды бир ле кижинеҥ — адазынаҥ бир канча јылдар кайра, бала тужында уккан да болзо, је олордыҥ тексттери эмеш бой-бойынаҥ башкаланып јат.
Jијий Севостьяновнадаҥ такып бичиген тексттерде: озодо Чуй ла Кадын улус болгон, тегин улус эмес, јер јайайтан јайалталу, куулгатту: Чуй чӧл јерлер јайап барган, Кадын — агаш-ташту, таш-корумду, кызам јерлер (тексттер №2-3). Татьяна Севостьяновнадаҥ бичип алган кеп-куучында јер јайаганы керегинде айдылбай јат, Чуй ла Кадын суулар маргыжат: кем кемди јеҥер (текст №1). Айса болзо, куучынчы оогош ӧйинде адазынаҥ кеп-куучынды угала, Чуй ла Кадын јер јайаганы керегинде ӱзӱкти ундып койгон. Jијий ӧрӧкӧнниҥ кеп-куучынында Чуй амырап, јазап уйуктап аларга, Кадын ӧдӧ бербезин, кетезин деп кара-тас деп кушты сураган болзо, Татьяна Севостьяновнаныҥ куучындаганыла: Чуй томыртка деп кушты сурайт. Бистиҥ оҥдогонысла, кара-тас (орустап: черный дятел, желна) ла томыртка томыртка деп куштардыҥ бир ук-билезине кирет, томырткалар бӱдӱмиле башкаланат — ӧҥиле, тыш-бӱдӱмиле, оборыла.
Татьяна Севостьяновнадаҥ бичип алган текстте: томыртка Кадынды кажы кирезинде келип јаткан деп кӧрӧргӧ учуп, «јолой ло бараадып, байа ээрдиҥ кашысын чокып ла, аный ла барааткан туру» — деп айдылат. «Анаҥ бир ле кӧрсӧ…, Кадын осоолорго једеерен» (текст №1).
Бичип алган тексттерде кара-тас/томыртка деп куштыҥ тыш бӱдӱми јарталат: бажында канга тӱҥей кызыл ӧҥдӱ темдек бары. Кеп-куучында јартаганыла: Чуй ачынала, кара-тастыҥ/томыртканыҥ бажын јара чаап койгон, оноҥ улам куштыҥ бажында эмдиге јетире кызыл кан артып калган.
Айдарда, Чуй ла Кадын маргышканы керегинде кеп-куучында јерлердиҥ аҥылу бӱткен бӱдӱми јарталат: Чуйдыҥ јайаган јери—Эре-Чуй, ак чӧл, Кадынныҥ—агаш-ташту, ӧлӧҥ-чӧптӱ, кызам јер. Анайда ок кеп-куучында кара-тас деп куштыҥ аҥылу тыш-бӱдӱми јарталат: ненеҥ улам оныҥ бажында кызыл темдек табылган.
Бичимелдиҥ учына Т. С. Сопоноҥ ло J. С. Толоеванаҥ бичип алган тексттерди кожуп јадыс. Бу берилген фольклорлык тексттердиҥ аҥылузы: билимчи куучынчыныҥ, айдаачыныҥ эрмегин диктофонго тартырып, оныҥ кийнинде расшифровка эдип, куучын-эрмекти канайда уккан, анайда ла тӧкпӧй-чачпай ак чаазынга бичип јат. Фольклористика деп билимниҥ ээжилериле болзо, фольклорлык тексттерди литературный тилге келиштире тӱзедип, јазап, јарандырарга јарабас, нениҥ учун дезе билимчилердиҥ тӧс амадузы: эрмек-куучынныҥ айдылган кӱрмелгезин, кӱӱлтин (интонация, динамика), экпинин (ударение), эрмекте тузаланган сӧстӧрдиҥ айдылган аайын, учурын, ээжилерин шиҥдеп кӧрӧр аргалу; тилдиҥ јербойыныҥ аҥылузына (диалект, говор) база ајару эдери. Темдектезе, фольклорлык тексттер ажыра билимчи телеҥит јарчааныҥ (диалекттиҥ) эмдиги ӧйдӧги айалгазын кӧрӧр аргалу: куучындап турган кижи эрмегинде орус сӧстӧр кожот по, кандый эски сӧстӧр (архаизмдер) тузаланат ла о.ӧ.
Бистиҥ бичип алган тексттер аайынча нени айдарга јараар? Бу берилген тексттерде Кош-Агаш аймактыҥ телеҥиттериниҥ эрмек-куучыныныҥ аҥылузы темдектелген: кӧп саба туйук табыштар тузаланары (алтынаҥ, болсо, киресинде, осолор, башы, киши, кӧрсӧ, тийт, кысыл ла о.ӧ.), телеҥит јарчааныҥ сӧстӧри: «кишилер» (алтай литературный тилде «кижи» деп сӧс јӱк ле јаҥыс тоодо тузаланат), «кайы» («кажы»), «укта» («уйукта»), «салааран» («јӱре берген»). «Турган» («туран»), «туру» деп болушчы глаголдор кӧп учуралдарда тузаланылат: «деп туран туру», «осолорго туран», «барааткан туру». Куучынчы «туру» деп глаголды эрмек-куучынына кийдирип, кӱӱн-табыныҥ (эмоциональный) ла эрмекте айдылып турган учуралды такып турган (подтверждение) учур берет.
Эрмек-куучында тузаланган сӧстӧр кыскартылып, кожо айдылат. Темдектезе, «аҥып отурган» деп глагол «аҥотуран» деп тузаланылат, «кӧрӱп кел» – «кӧркел», «барып јат» – «барјат», «берип туруп» – «бертуруп», «уйуктап каларда» – «уктакаларда», «јайап келеткен» – «јайакелеткен», «ойгозып ий» – «ойгосый».
Кезик учуралдарда куучындап турган кижи сӧстиҥ кӱӱлтин, экпинин темдектеерге турган болзо, ӱндӱ табыштарды узада, чӧйӧ айдат: «ӧдӧргӧ келеедерде», «осолорго једеерен», «јолой ло бараадып», «бараадарда», «ӧдӧ коноорон», «келееткен», «салааран».
Анчада ла, сингармонизмниҥ ээжилери чике билдирет: сӧстӧ кандый ӱндӱ табыштар тузаланган, ээчий андый ок ӱндӱлер айдылат. Темдектезе, узун ӱндӱлер болзо, узун ӱндӱлер тузаланат: «ӧдӧ коноорон», «бӱрӱсӱ», «корумду»; кыска ӱндӱлер болзо – ээчий кыска ӱндӱлер: «салааран», «јайаарым» ла о.ӧ.
Бис сананзабыс, алтай тил — тирӱ тил, оныҥ учун оныҥ бастыра ла бӱдӱмин бичип, шиҥдеер керек. Тӧрӧл тил јоголбой, анаҥ ары улалып, јол алынары бистиҥ бойыстаҥ камаанду эмес пе? Онызы анчада ла јаҥы јашӧскӱримнеҥ камаанду, оныҥ учун оогош болчомдорго — бистиҥ келер ӱйеге, калыгыстыҥ байлыгын — арткан-калган чӧрчӧктӧрин, кеп-куучындарын јууп, јазап, кепке базып, бичик эдип кееркедип јарандырары, алтай тилле мультфильмдер, дисктер чыгарып, оостоҥ ооско айдылып келген чӱмдемелдерге јаҥы јӱрӱм берери эмдиги ӧйдӧ база бир јаан сурак. Тӧрӧл тилисти чеберлеп, корып алары бистиҥ бойыстаҥ: бистиҥ кӱӱнистеҥ, санаа-укаастаҥ, кӧрӱм-шӱӱлтеестеҥ, ичи-буурыстаҥ, ойгорыстаҥ, ӧзӧгистеҥ, кӧгӱс-байлыгыстаҥ — камаанду.
№ 1. Чуй ла Кадын суулар керегинде кеп-куучын
Jе Чуй токыналу аҥотуран туру бойыныҥ алтынаҥ. Бойыныҥ алтынаҥ араай, «једерерим мен» – деп аҥотурар болсо, томурткады десе айткан туру: «Кайы киресинде барат бу [Кадын]?». Кадынды осолорго туран не ол!? «Кадын кайы киресинде барат, сен бар кӧркел тур» – деп туран туру. Анаҥ томуртка деп¾ (неме деп айдар оны?). Томурткасы десе јолой ло бараадып байа ээрдиҥ кашысын чокып ла, аный ла барааткан туру. Анаҥ бир ле кӧрсӧ, томуртка десе¾ Кадын осолорго једеерен.
Анаҥ ойто кел Чуйга айткан. [Кадын] бу ла неге бараадарда, Акташты ары ӧдӧргӧ келеедерде ле, томурткадаҥ [Чуй] ойто сураган: «Кайы киресинде Кадын бараат?» — деерде, «Кадын келјат» — деген туру ӧдӧргӧ. Анаҥ ла Чуй ачынала, јаҥыс ла чакпынду јайылала, бу бого јетире бу јайым барјат не? Анаҥ ары байа бир капчалдарга согылала, Чуй јулданала, тӱкӱ Кадынды осолор киши болып барала, ол ло капчалдарды јыра-быра бертуруп јеткен. Чуй ачынган, томыртканыҥ башын јара чапкан [каткырып јат]. Анаҥ ла бери томуртканыҥ башы¾ томыртканыҥ башы јарылган, Кадын кӧӧркий осолойон [2012 јылда ӱлӱрген айдыҥ 4-чи кӱнинде Кош-Агаш аймактыҥ Курай јуртында Т. С. Сопоноҥ К. Е. Укачина, М. А. Демчинова, К. В. Яданова бичип алгандар. Тексттиҥ расшифровказы – К. В. Яданованыҥ].
№ 2. Чуй ла Кадын јер јайаганы керегинде
Ол адамныҥ куучыны не, ийе. Кадын ла Чуй деп эки киши… Осоо кишилер на ол јайалта јайап келеткен. Бу јер-алтайды, бастра албаты-јонды јайап туран. Ойндо ол Кадын айт туран тийт: «Агышту-ташту, андый кызам эдип јайап тӱжек» – деп. А Чуй айт туран тийт: «Чӧл лӧ эдип барак» – деп. Ойндо ол Эре-Чуй не? Ол «Эре-Чуй» деп адалган оныҥ [Чуйдыҥ] адыла. Ол Эре-Чуйды Чуй јайаган, Кадынла булаш туруп. Ойндо бу Сукманды деп јер, оныҥ Чаганныҥ бери алтына келеле, Чуйдыҥ уйкусы келген. Анаҥ кара-тасты јакыган… «Кара-тас» деп куш бар не, мында кабагы кысылду? (Jе, оны адам куучындап, каткыр турбай).
Анаҥ [Чуй] кел уктакаларда, Кадын келеле, ӧдӧ коноорон, јайай-јайай јӱререн агышту-кобылу этире, суулу-ташту. Ойндо кара-тас кӧрбӧй калан, Чуй уктакалан. Ойндо кара-тастыҥ… Чуй тура јӱгӱрӱп, кара-тастыҥ бажын јара чабала, Кадын кийнинеҥ једиш парса, Кадын бастра јерди јайайла, тӱшерен. Тӱкӱ-ӱ Кадын сууны бар кече конгон Чуйдыҥ јерин, суу бар теди не тӧмӧн? Бот ол барала, кече коноло, ойто Кадынга кошылала, экӱ нӧкӧр болкалан…
Ол кара-таста мында кысыл немеси бар не, кан, кара-кушта? Бот оны Чуй јара чапкан неме тийт, јара чапкан [2012 јылда ӱлӱрген айдыҥ 5-чи кӱнинде Кош-Агаш аймактыҥ Курай јуртында J. С. Толоеванаҥ К. Е. Укачина, М. А. Демчинова, К. В. Яданова экинчи катап такып бичип алгандар. Тексттиҥ расшифровказы – К. В. Яданованыҥ].
№ 3. Чуй ла Кадын маргышканы керегинде
Уккам мен оны адамнаҥ, адам оны кошту куучындайтан. Чуй ла Кадын неме јайакелеткен маргышып, бӱрӱсӱ мыный јайаарым јакшы чӧл этире деп, бӱрӱсӱ агыш-ташту, таш корумду эт јайаарым деп туран Кадыны, а Чуй десе ак ла чӧл эдип барарым деген. Ойндо Чуй осоолоп келееткен. Чуй осолоп келеедерде…, осо ло келееделе, арыган Чуй јайаттаҥ… «Мен эмеш укталайым, сен Кадын ӧдӧтурса, мени ойгосый» – деп кара-тас деп кушты айбылаган.
Ойндо кара-тас: «Jе» – деген. Анаҥ [кара-тас] кӧрбӧй каларда, Кадын кенейте келеле, ӧдӧ коноорон јайалтаны. Ол уктайла, туркелен Чуй Кадынга јетпей калан. Бу јерди бастыра ла Курайдаҥ тӧмӧн… ол бир не бар болды не…, берјенде бир лагерь турган јер [Куйактанарда]? Бот анаҥ ла бери Кадын јайа[г]ан дийт, арјанын ӧскӧсин Чуй јайаган. Кадын туркелсе, Чуйды Кадын ӧдӧӧрӧн, Чуй кийнинеҥ ары јайалтаны бастыра ла Кадын јайап бар[г]ан: кысам јол, таш, агыш-таш этире. Анаҥ јайакуйен, Кадын барала, јайалтаны јайайла, Кадын кӧҥкӧрӧ салааран, а Чуй десе ачынганына чыдабай, Кадынды барала, ӧткӱре аҥала, ойто кайра бурулала, Кадынга кошулала, экӱ кошо јаҥыс талай бол јӱререн. Ол баса андый куучын болгон.
х х х
К. В. Яданова: А ол кара-тас деген кушты каныйткан дедер?
J. С. Толоева: Кара-тас деп куштыҥ башын јара чаакуйен, мында кысыл канду кара-тас [куучынчы колыла бажына кӧргӱзет].
К. В. Яданова: Ачынала, Чуй чаакойон бо?
J. С. Толоева: Эйе, байа «тый-й-й» деп кышкырып, «тр-р-р» деп кышкыр отурар неме. Jулу сессе, «тр-р-р» деер, соок соксо, «тый-й-й» деп чыҥырар андый куш. [Куучынчы куштыҥ ӱнине ӧткӧнӧт].
К. В. Яданова: А ол Чуй ла Кадын озоодо улустар болгон бо?
J. С. Толоева: Эйе, осоо јайалталу кишилер болгон не, андый неме јайап туран албатаа. Ойндо ол јерер ол «Чуй» деп адалган, Кадын десе ат јогынаҥ јӱреерен ачынып [2017 јылда сыгын айдыҥ 1-кы кӱнинде Кош-Агаш аймактыҥ Курай јуртында J. С. Толоеванаҥ К. В. Яданова ӱчинчи катап такып бичип алган. Тексттиҥ расшифровказы — К. В. Яданованыҥ].
Кӱзелеш ЯДАНОВА,
Кош-Агаш аймактыҥ ар-бӱткенниҥ јаҥжыкканы аайынча тузаланар јерлер ле туризм јанынаҥ башкартузыныҥ билим ишчизи
ТОП
«Гуркин» деген телекей: ачылталар ла јажыттар
Г.И. Гуркин ӱйи Мария Агафоновнала Оносто садында Атту-чуулу алтай јурукчы, политикалык ла јондык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыккан ӧйин ле јерин чокумдаган јаҥы документтер табылган. «ХХ чактыҥ башталарында Туулу Алтайда эҥ јарлу јон-политикалык ишчилердиҥ бирӱзи, јурукчы Григорий Иванович Чорос-Гуркин 1870 јылдыҥ чаган айыныҥ 12-чи кӱнинде Улалуда чыккан деп чотолот. Је Алтай Республиканыҥ Государстволык архивинде Улалудагы
«Јурукчыныҥ јуртын орныктырары – тӧс иш»
Јурукчыныҥ Оностогы јуртында Атту-чуулу алтай јурукчы, ады јарлу јондык ла политикалык ишчи Григорий Иванович Чорос-Гуркинниҥ чыкканынаҥ ала 155 јылдыгыла колбой тергеебисте кандый иштер темдектелгени керегинде Алтай Республиканыҥ А. В. Анохинниҥ адыла адалган Эл музейиниҥ директоры Римма ЕРКИНОВА куучындайт. – Г. И. Чорос-Гуркинниҥ юбилейине белетенери ле оныла колбой быјыл ӧткӱретен иштер керегинде Алтай Республиканыҥ башкарузыныҥ јакааны
«Баатырларыс ойгонып калды…»
(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым