Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Jай јол-јорыктыҥ ӧйи

17.07.2018

Алтай Республиканыҥ јондык биригӱлериниҥ ортодо ӱй улустыҥ «Алтайдыҥ эпшилери» деп тергеелик јондык организациязы аҥылу јерде турат. ²ткӧн чактыҥ 80-90 јылдарында тергеебисте болгон ончого јуук јондык биригӱлер, ол тоодо ӱй улустыҥ советтери ижин токтодып ийген эди. Калганчы ӧйдӧ ороондо, тергеелерде ӱй улустыҥ биригӱлери ӧйдиҥ некелтелериле ойто тӧзӧлип, ижин эрчимделтип туру. «Алтайдыҥ эпшилери» тургуза ӧйдӧ аймактарда, јурттарда баштамы организацияларын тӧзӧп, јонјӱрӱмдик, билениҥ, бала-барканыҥ ла јӱрӱмниҥ ӧскӧ дӧ сурактарыла кӧп иштеп јат.

«Алтайдыҥ эпшилери» јондык биригӱ јуукта бойыныҥ ээчий јуунын председатели Светлана Ефимовна Полетаевага баштадып ӧткӱрди.

Майманыҥ эпшилери иштейт
Баштапкы суракла ӱй улустыҥ биригӱзиниҥ Майма аймактагы бӧлӱгиниҥ ижи-тожы керегинде јетирӱни уктылар. Jетирӱни бу бӧлӱктиҥ јаанына тудулганы удабаган Любовь Семеновна Калинникова этти.
2018 јылдыҥ чаган айынаҥ бери иштиҥ турултазында эки јуун ӧткӧн, иштиҥ планы тургузылган, молјулар ӱлелген. Jондык биригӱ ороонныҥ президентиниҥ талдаштарында база турушкан. Jондык биригӱлер ортодо «Бичиктиҥ ийдези» деген ӱлгерлик марафон ӧткӧн. Ондо аймактыҥ јондык 7 биригӱзи туружып, 4 номинацияла маргышкан. Онойдо ок ӱч аймак ортодо «Jууныҥ геройлоры» деп атту автојорык ӧткӱрилген. Маймадаҥ јӱк ӱй улустыҥ јондык биригӱзи турушкан.

Аймактыҥ јааны Евгений Понпа ла эмчиликтиҥ баш врачы организацияныҥ јуунында ижи-тожы керегинде јетирӱ эткен. Ӱй улус јаандардыҥ ижи керегинде толо јетирӱ алып, кӧпти билип алгандар.
Аймактыҥ ӱй улузыныҥ организациязы кӧп балдарлу билелердиҥ јадын-јӱрӱмине ајару эдет. Темдектезе, тураларына электроот келерин токтодып салган ондый јети биле јарталган. Организация каруулу органдарга, башкараачыларга, аргачыларга билелердиҥ тӧлӱлерин тӧлӧшсин деген баштану эктен. Олорго болужын РФ-тыҥ Федерация Совединиҥ турчызы Татьяна Анатольевна Гигель, аргачылар јетирген.
Республиканыҥ тӧзӧлгӧн кӱнинде, Билениҥ кӱнинде байрамдарда турушкан. Билелерге су-кадыкты орныктырар «Зимородок» деп тӧс јерде амыраар сертификат, аш-курсак берилген.

Эл Ойында турушканы
Jуунда Светлана Ефимовна ӱй улустыҥ биригӱзи јуукта ӧткӧн Эл Ойында турушканы керегинде јетирӱ этти. Оныҥ айтканыла, ӱй улустыҥ организациязына Юрий Макарович Манзыров (материалдарла), Кан-Оозы аймак (јааны Григорий Николаевич Пильтин), ӱй улустыҥ аймакта организациязы (Галина Тодошевна Канитова) јӧмӧлтӧзин јетирген. Ӱй улустыҥ организациязыныҥ адынаҥ Улаган аймактыҥ јааны Никита Санинге, Экинур јурттыҥ эпшилерине, Галина Канитовага јаан быйан. Майма, Чой, Кӧксуу-Оозы ла Оҥдой аймактыҥ эпшилериниҥ биригӱлери јуулышкан, сыйларла ӱлешкен. Экинурдыҥ келиндери кожоҥ-јаҥарла уткыган, ойто ӱйдешкен.

«Тун байрамда»
«Алтайдыҥ эпшилери» јондык организацияныҥ делегациязы Эл Ойын ӧдӧр ӧйдӧ Хакасияда ӧткӧн «Тун байрамда» турушкан. Бу јол-јорык керегинде биригӱниҥ тӧргизиниҥ турчызы Людмила Тодошева куучындады. «Тун байрам» (Баштапкы сӱттиҥ байрамы) Баскайский ӧзӧктӧ ӧткӧн. Бистиҥ Эл Ойында ок чылап айылдар, шатерлор тудулган. Хакасия Республиканыҥ башчызы Виктор Михайлович Зимин кажы ла делегацияны уткыган. Ол «Тун байрамда» турушкан, је ижи аайынча ӱй улустыҥ конференциязында туружып болбогон. Байрам ӧдӧр ӧйдӧ Таштып аймактыҥ тӧс јуртында Сибирьдиҥ тургун калыктарыныҥ ӱй улузыныҥ тергеелер ортодогы конференциязы ӧткӧн. Конференцияны «Хакасияныҥ ӱй улузыныҥ «Алтынай» деп лигазы» тергеелик јондык организация тӧзӧп ӧткӱрген. Jӧмӧлтӧзин Хакасия Республиканыҥ национальный ла территориальный министерствозы јетирген. Конференцияда Россия Федерацияныҥ Федерация Совединиҥ Хакасия Республикадаҥ турчызы Валентина Александровна Петренко эрчимдӱ турушкан. Айылдаш Алтай крайдаҥ Кумандылардыҥ тӧс јеринеҥ, Красногорсктоҥ, Бийсктеҥ делегациялар болгон. Хакасияныҥ бастыра райондоры турушкан. Хакасияда Бийский ле Алтайский райондор барын солун уктыс.
Конференцияда јетирӱлерди ӱредӱликтиҥ ле билимниҥ; культураныҥ; национальный ла территориальный политиканыҥ министерстволорыныҥ чыгартулу улузы, билимчилер, јонјӱрӱмдик ле культура иштиҥ улузы ла ӧскӧ дӧ тоомјылу улус јетирӱлер эткендер.

Сибирьдиҥ ӱй улузыныҥ тергеелер ортодо јуунында шӱӱжилген сурактар биске де јуук болгон. Ол тоодо «Сибирьдиҥ калыктары: тӱӱкизи ле бӱгӱнги кӱни», «Сибирьдиҥ ас тоолу тургун калыктарыныҥ материальный эмес культуралык энчизин корыыры ла ӧскӱрери», «Хакасия Республиканыҥ тӧрӧл тилле учебниктеринде албатыныҥ јаҥжыгуларын ла чӱм-јаҥдарын тузаланары», «Тӧрӧл тил — калыктыҥ ич-кӧгӱс байлыгыныҥ тӧзӧгӧзи», «Тӧрӧл тилди корыырында фольклордыҥ ла литератураныҥ учуры», «Хакас биледе ӱй улус — этнокультуралык байлыктардыҥ коручылы» ла о. ӧ.

Алтайдыҥ туружаачылары
Алтай Республиканыҥ делегациязы (Валентина Казакпаевна Паянтинова, Лидия Васильевна Бабрашева, Людмила Тодошева, Татьяна Кӱндӱчиновна ла Эдуард Васильевич Бабрашевтер) јилбилӱ конференцияда туружып, карындаш калыктыҥ јыргалын кӧрӱп келген. Ӧнӧтийин талдабаган да болзо, олор ончозы ла ороонныҥ, республиканыҥ башка-башка бӧлӱктериниҥ нерелӱ ишчилери, кӱндӱлӱ улузы деген аттарлу болуп калган. Людмила Тодошеваныҥ айтканыла, Алтай Республиканыҥ национальный политиканыҥ ла јондык биригӱлердиҥ комитединиҥ (јааны Людмила Сергеевна Варванец), республикан организацияныҥ тӧргизиниҥ турчызы Татьяна Николавна Туденеваныҥ болужыла Алтайдыҥ ӱй улузыныҥ биригӱзиниҥ презентация-таныштырузыныҥ видео-фотолоры јазалган, сыйлар табылган. Jаан болужы учун онойдо ок Алтай Республиканыҥ ӱредӱлик, культура, јашӧскӱримниҥ политиказы, спорт, СМИ ле јондык биригӱлер аайынча комитединиҥ јааны Вячеслав Николаевич Ухановко быйан.

Алтайдыҥ эпшилери сценадаҥ Алтайы, эпшилердиҥ организациязы керегинде куучындаган, алтай ла орус кожоҥдор сыйлаган. Сибирьдиҥ эпшилери Алтайдыҥ делегациязыныҥ презентациязыла таныжып, анчада ла бистиҥ тергеениҥ ӱй улузыныҥ јуучылдардыҥ тул арткан эпшилериле, тылдыҥ ишчи-эпшилериле ишти («Кӧк арчуул» деп акция) сонуркап уккандар. Онойдо ок адалардыҥ биледе каруулузын бийиктедери јанынаҥ иш-тоштыҥ ченемелиле јилбиркегендер. Олордо адаларла иш, адалардыҥ биригӱлерин тӧзӧӧри јаҥы ла башталып турган.

Таштыпский райондо туу чананыҥ «Сюгеш» деп турбазазында Најылыктыҥ оды ӧткӧн. Ого јетире јолдо эки јерде токтоду болгон. Бир токтодуда археологиялык казынтылар ӧдӱп јат. Ондо кыдат ӧргӧӧ табылган болуптыр. Најылыктыҥ одында ырыс болуп, Абаканда кӱӱлик училищени божоткон, ондо јуртап јаткан јерлештер келип, кӱӱле, кожоҥло болушкан. Валентина Васильевна албатылардыҥ кожоҥы деп конкурстыҥ лауреады болгон. Ол Алтай Республикадаҥ алкыш јаҥарлар сыйлаган.

Конференцияда делегация «Алтайдыҥ эпшилериниҥ» адынаҥ шӱӱлте эткен. Сибирьдиҥ ӱй улузыныҥ биригӱлери ортодо колбулар тудары керегинде јӧптӧжӱ тургузары ла Хакасияныҥ ӱй улузыныҥ лигазыла конференцияныҥ материалдарын алары, мынаҥ ары колбулар тудары керегинде јӧптӧжӱ тургузар сурак база шӱӱжилген. Конференцияда хакас ӱй улустыҥ биригӱзинеҥ ченемел алыжып, «Алтайдыҥ эпшилери» бистиҥ культура, экономика ла туризм аайынча министерстволорго баштану эдерге туру — алтай национальный ойноткыларга товарный бренд берери керегинде. Онойдо ок Хакасияныҥ ӱй улузыныҥ лигазы Сибирьдиҥ ӱй улузыныҥ «Юрта Сибири» деген журналын чыгарар шӱӱлте эткен, бис оны јӧмӧп турус.

Валентина Казакпаевна айылдаш республиканыҥ ӱй улузыныҥ организациязы республиканыҥ башкарузыла јуук колбуда иштеп турганы конференцияны ӧткӱрерине јаан болужынаҥ, ондо башкараачылардыҥ кӧп турушканынаҥ кӧрӱнгенин айтты. Башкару конференцияны ӧткӱрерине 150 муҥ салковой чыгарган. Ӱй улустыҥ организациязы 50 муҥ салковойдыҥ грантын ойноп алган ла 70 муҥ салковойды спонсорлор берген болуптыр.

Бистиҥ Оҥдой аймакта Кулады јурттыҥ ӱй улузы Тува Республикада 100 ле кижилӱ јурттыҥ ӱй улузыныҥ биригӱзиле колбу тудар болор. Бу јурттагы ӱй улустыҥ организациязын 80 јашту эпши башкарып јат. Ол ӱй улусты балалайкала ойноорына ӱреткен. Ӱй улус јуртында бойлоры клуб тудуп алган, бичиктер јууган. Айыл-јуртту болгон јииттерге јерлештери акча јууп, уй сыйлап турган эмтир. Онойдо ок кӧп балдарлу билелерге јаан болуш јетирет.
Эпшилер оноҥ ары биригӱниҥ планыныҥ бӱдӱп турганы керегинде јетирӱлер уктылар. Онойдо ок келер ӧйдӧ тӧзӧлгӧнинеҥ ала 10 јылдыгы толуп јаткан организацияныҥ юбилейи јанынаҥ шӱӱлтелер айдылды.

Н. Бельчекова

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина