Алтайдын Чолмоны

Кайкал болгон Кайыҥчым, катап ойто јаранар

17.07.2018

Оҥдой аймактыҥ јеринде Кайыҥчы (экинчи) мениҥ чыккан-ӧскӧн алтайым. Jуртаган эл-јонына алкышту-быйанду јер. Эмди ле кӧзимди јуҥуп ийзем, чӧрчӧк јериндий јуртым эбелет. Кобы-јиктеринде кайыҥ, тайгаларында тыт агаш јай ӧйинде шуулаган, јайканган турар. Эбире курчаган туулары-кырлары шибеедий, јажыл-кӧк арчыны онойдо ло јайылган кару тӧрӧл јерим. Алтайыстыҥ байлу, агару суузы Кадын бистиҥ эки Кайыҥчыныҥ ортозыла агат.

Jеримниҥ ар-бӱткени аҥ-кужыла, јиилек-мешкезиле сӱреен байлык. Кӧс јетпес јалаҥдары јиилекле бӱркелген јадар: ак ат аҥданза, эки јаны кып-кызыл болуп калатан. Jиилекти улус чӱрче ле чай кайнадым ӧйгӧ лӧ јууп алатан. Калба дезе јурттыҥ иргеезинеҥ ала ӧзӧтӧн. Jурттыҥ јаныла Кайыҥчы деген суу агат. Оноҥ эл-јон, мал-аш эбире јылына суузындайтан. Jараттарында бороҥот тизилип ӧзӧтӧн. Болчок кара јиилектӱ саптары сууга ээлген туратан.
Сӧӧктӱ кобыныҥ кызылгады кызыл ӧрттий ээлген турар. Бир катап бис, оогош кыстар-ӱӱрелер, ондо кызылгаттаганыс. Кӧнӧктӧрис толордыҥ кажы ла јанында кенетийин айуныҥ огурган табыжы угуларда, кӧнӧктӧристи таштап, јурт јаар јӱгӱргенис. Эҥирде эр улустаҥ та кемизи де кӧнӧктӧристи экелип берген эди.

Кайыҥчы ӧзӧктиҥ бажы јаар кырларда кӧжнӧниҥ кӧбин бӱгӱнге јетире кайкап јӱредим. Кӧжнӧлӧп, канча таарды јӱктенгенисти канайып ундыйтан. Кӧжнӧни энемле экӱ кӱлге кӧмӱп быжыратаныс.
Алтайда бӱткен јиилектеҥ ол азыйгы ӧйдӧ варенье кайнадар арга јок болгон. Нениҥ учун дезе сахарды јылда бир катап јизеҥ, јакшы туру. Сахар да ымтак эмес, болчок (комовой) болотон.

Кижиниҥ јажы јаанаган сайын бойыныҥ чыккан-ӧскӧн јерине карузып, сананып јӱретен болуптыр.
2016 јылдыҥ куран айыныҥ 13-чи кӱнинде ырысту, ундылбас учурал болгон. Тӧзӧмӧл кӱреениҥ баштаҥкайыла Кайыҥчы јурттарда, Сорголдо чыккан-ӧскӧн улусты јууп, јакшынак байрам ӧткӱрилген. Ол тӧзӧмӧл кӱреениҥ турчыларыныҥ тоозында болгон улуска — Инга Согоноковага, Марина Чучинага, Эдуард Кудачинге, Андрей Оинчиновко, Анатолий Зубакинге, Александр Хохряковко, Эзендей Тепуковко байрамныҥ туружаачыларыныҥ адынаҥ јаан быйанымды айдадым. Байрамды белетегендер Кайыҥчы јурттарда чыккан-ӧскӧн ада-энелердиҥ балдары, баркалары. Ӱйелер колбузы ӱзӱлбес дегени шак мында кӧрӱлет. Jаш, јиит јерлештерис ада-энелеринеҥ укканыла, эске алынганыла, мында јуртаган улусты кӧзиле кӧрӱп, куучын-эрмегин угарга амадаган. Улус кӧп јуулган. Jылу, јакшы туштажу болгон. Эске алыныштарда кӧстиҥ јажы да, каткы-кокыр да артыгынча болгон деп айдарга јараар. Тӧрӧл јериниҥ кейи де, эзин-салкыны да эмге-томго бодолду. Шоркырап аккан суучак та бисле кожо сӱӱнип тургандый¾
Кичӱ тӧрӧлимниҥ тӱӱкизиле таныжып, бедиреништӱ ишти арай ла орой баштадым ошкош деп, бойымда санандым. Jаан ӱйениҥ улузы ак-јарыктаҥ чечектӱ алтайына јана берген. Ас-мас ла улус эзен-амыр отурат. Jе олор до оору-јоболдоҥ улам уйадап, кӧп немени ундып салган.

Ӧткӧн чактыҥ 30-чы јылдарында јурт јаткандар биригип, «Кызыл кырачы», «Кызыл аҥчы» ла Кировтыҥ адыла адалган 3 колхозты тӧзӧгӧн. Бу ӱч колхоз Оҥдой јаар аттарга коштогон ашты, мӧтти, сарјуны, этти ле маала ажын јетиретен. Jол јок, јӱк ле таҥ атту, онойдо ок јойу кижи баратан јол болгон.

Jерис-алтайыс јылу, јымжак јер. Ӱстине эбире кырлар курчап, ыжыктаган болзын. Бистиҥ јердиҥ улузы маала ажын, арбузты, дыняны, помидорды, кукурузаны отургызатан. Кыдат јериниҥ картошкозы деп отургызатаныс санаама кирет. Ол бананга бӱдӱштеш болгон. Jе бу картошконы јӱк ле кӱлге кӧмӱп јийтенис. Оноҥ бери ондый картошконы база кӧрбӧдим.

1925 јылда Кайыҥчы Оҥдойдоҥ ыраак деп, ондо јурт Совет ачкан. Ого Баштапкы ла Экинчи Кайыҥчылар, Сымылты, Каракӱре, Айулу, Байтыгем, Тогускан, Туйук деп јурттар кирген.
Баштапкы Кайыҥчыда 118 кижи јуртаган. Олордоҥ 33 кижи — орус, 85 кижи алтай болгон. Мал-ажы: аттар — 69, уй-мал — 35, кой-эчки — 80.
Экинчи Кайыҥчыда 95 кижи јуртаган. Мал-ажы: аттар — 41, уй-мал — 35, кой-эчки — 50.
Сымылтыда 47 кижи јуртаган, орус улус — 16, алтайлар — 31. Мал-ажы: аттар — 36, уй-мал — 27, кой-эчки — 45.

Оогош јурттар
Тогускан    Каракӱре    Белтир-Туйук    Айулу      Байтыгем
Улустыҥ тоозы                      26               36                      51                  33                      74
Орус улус                                 —                —                       —                   —                       —
Алтай улус                              26               36                      51                  33                      74
Мал-аш: аттар                       13                18                      23                 24                      17
Уй-мал                                       9                23                      19                 21                      16
Кой-эчки                                 14                16                       27                 28                      24

1925 јылда Кайыҥчыныҥ јурт Соведи 130 центнер буудай, 15 центнер сула јуунадып алган. Таҥынаҥ улус 380 центнер буудай, 185 центнер сула, 10 центнер арба јууган.

Чыккан-ӧскӧн алтайымда ол тушта сегис јурт болгон. Эл-јон бала-барказын, мал-ажын азырап, јайым, јакшы иштеп, амыр-энчӱ јуртаган. Jе ондый бай, јерлери элкем-телкем, јердиҥ, айылдыҥ ажы кандый да ӧйдӧ аҥканынаҥ ажыра бӱдетен јер, јурттар бӱгӱн ээн, ээзи јок артып калган. Jӱк ле бир-эки фермер мал-ажын тудуп, иштеп јат.

Мен бала тужымда эл-јон кӱделини (л¸н), кендирбашты (конопля) ӧскӱрип, аш салып, јуунадып туратан. Мал-аштыҥ терезин уужап, ӧдӱк-тон кӧктӧгӧн. Евграф Огневтыҥ терени будуп турганын соныркап кӧргӧм. Ол ло кижи самын кайнадып, колхозтыҥ складына табыштырып туратан. Бистиҥ јуртта јаржак улус кӧп болгон. Олор ол ло колхозтыҥ кӱделизин иирип, станокко согуп, боро ӧҥдӱ бӧсти складка табыштырган. Ол бӧсти, терени колхоз улуска кийим-тудум эдип алзын деп ӱлейтен.

Бистиҥ јуртта орус, алтай улус нак јуртаган. Бар-јогыла ӱлежип, бой-бойына болужатан. Орус улус алтайлап, алтай улус орустап сӱреен јакшы куучындажатан. Шак ол ӧйдӧ мен јымыртканыҥ Пасха, Красногорка деген байрамдарын орус балдарла кожо байрамдап туратам.

Алтай улус маала ажын отургызарына јаржактардаҥ ӱренген ине. Кышка энем, Jылым Кыйматовна Тохонова, подполјызына тыкваны, картошконы, кукурузаны јык толо уратан. Кышкыда эҥирлер сайын чертерге сайлаган кузукты, кӱнкузукты кургадып алатан. Кичинекте тыкваны ондый кӧп јигем! Энем сковородага салала, балкаш печкениҥ ичине тургузып салар. Ол ондо табынча быжар. Бойы ишке јӱре берер. Мен дезе кере тӱжине ле тыквала ажанарым. База кукурузаныҥ кашазы, кӱлге кӧмгӧн картошко эҥ ле тату, ток курсак болгон деп сананадым.
Jаржактардыҥ билбези јок ине. Олор адару тудар, кулур теермендеер, армакчы кадып ӧӧрӧр, учук белетеер ле ӧскӧ дӧ кӧп ишти эдер сӱреен чыйрак улус.

Мениҥ энем кыл армакчыны сӱреен јакшы ӧӧрӧр јаан ус болгон. Оны армакчы ӧӧрӱп берзин деп, улус сураар. Энем мени бу да ижине ӱредип, таскадып туратан.

Бистиҥ Кайыҥчы ӧзӧктиҥ јурттарынаҥ ыраак-јуук талаларда ады-јолдоры јарлу, тоомјылу улус чыккан. Темдектезе, колхозтыҥ председатели болуп иштеген, Ленинниҥ орденин тагынган В. И. Тенгереков. Бу јерлежистиҥ балдары бийик ӱредӱлӱ врачтар, ӱредӱчилер. Анайда ок Оҥдойдо райисполкомныҥ јааны, Кан-Оозында, Улаганда райкомныҥ баштапкы качызы болгон В. Т. Иртамаев; Кайыҥчыда ӱредӱчи болуп иштеген, мени ӱреткен ӱредӱчи ле јарлу поэт, бичиичи J. М. Кыдыев; јарлу экономист, Куладыда колхозтыҥ председатели болгон А. И. Иртамаев; јон ортодо јарлу бичиичи, журналист С. К. Тоюшев; военный академияны божодып, летчик болгон П. Огнев тургуза ӧйдӧ Москвада јуртап јат; Сургутта иштеп јаткан военный летчик Андрей Карпушин; Алтай Республиканыҥ культуразыныҥ нерелӱ ишчизи В. Я. Тайлошев. П. Чадин — Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ туружаачызы, јуудаҥ-чактаҥ эзен-амыр јанып келеле, Кайыҥчы јуртында канча јылдардыҥ туркунына управляющий болуп ак-чек иштеген. Jерлештеримниҥ кезигиниҥ ады-јолы адалбай калган болзо, јаманымды таштагар. Ӧйлӧ кожо эмеш ундыла да берген болордоҥ айабас.

Газеттеҥ Баштапкы Кайыҥчыда ойто ло јурт ачылар деген солун јетирӱни кычырып, сӱреен сӱӱндим. Jер-Алтайым тереҥ уйкудаҥ ойгонгонго бодолду. Jурттыҥ кобы-јиктеринде улустыҥ мал-ажы одордо јӱрер, бала-барказы сыр каткыла, ойынла јиилектеер, эбире ар-бӱткен онызын кӧрӱп, јакшызынар. Келин-кечкиндер уйларын саап, чегенин ачыдып, аарчы-курудын белетеп, аскан алтай аракызыла сакылталу айылчыларын кӱндӱлеер. Jуртта јӱрӱм јаранар, ӧзӧр. Алып баатырлар чадыр айылдарын тудар, арка-тууга чыгып, аҥдаар-куштаар. Тапканын-јӧӧгӧнин бала-барказына, айылдаштарына амадап экелер…
Кару јерлештериме, јаан да, јаш та ӱйениҥ улузына бек су-кадык, ырыс, билелерине амыр-энчӱ јадын-јӱрӱм кӱӱнзейдим.
Р.S. Бичимелди белетеер тужында «Звезда Алтая» газетти (¹99, 20.05.1952 ј.) ле «Ажуда» газеттиҥ сайтын тузаландым.

Ю. САКАШЕВА,
педагогикалык иштиҥ ветераны, РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчизи