Алтайдын Чолмоны

Кычыраачы — газет — кычыраачы

17.07.2018

Слерге – јӱрегистиҥ јылузы

Кӱндер айас турганынаҥ кижиниҥ кӱӱн-санаазы јарык болот. Jе јӱрӱмде андый јакшы кӱӱн-санааҥды јоткон тӱшкендий айалга чӱрче ле ӱреп ийетен эмтир. Кызыбыс Светлана Михайловна тыҥ оорый берди деген тал-табыш угулып ла келди.
Кызыбыстыҥ айылына једип барзабыс, каланыҥ тӱрген медицинский болуш јетирер бригадазы сагыжын ычкынып ийген кызыбыска система тургузып, ого ӧскӧ дӧ болуш эдип турган эмтир. Оноҥ оору кижини носилкага салып, тураныҥ тӧртинчи кадынаҥ тышкары турган кӧлӱгине јетирип, республикан эмчиликке апаргандар. Мында јӱзӱн-башка специальностьту эмчилер јуулыжып, оору кижини терапевтический бӧлӱкте эмдеер деген шӱӱлтеге келгендер.

Шак мында бӧлӱктиҥ јааны Юлия Николаевна Болдыреваныҥ шылтузында кызыбысты ӧлӱмнеҥ аргадап алар тартыжу тӱни-тӱжиле ӧткӧн. Кижиниҥ кандый оорула оорып турганын билип алар ширтӱде республикан эмчиликтиҥ ончозына јуук бӧлӱктериниҥ эмчилери турушкан. Оорула тартыжуда јӱзӱн ле башка эмдер ле эп-сӱмелер тузаланылган.
Кызыбысты эмчилер јакшы эмдеп, јайдыҥ айас бир кӱнинде эмчиликтеҥ чыгарып ийдилер. Оныҥ шылтузында бистиҥ, Светлана Михайловнаныҥ ада-энезиниҥ, кӱӱн-санаабыс јарый берди. Jӱрегистеги сӱӱнчини газет ажыра айдарга турубыс. Кӱндӱлӱ Юлия Николаевнага, Слердиҥ башкарып турган ӧмӧлигердиҥ ончо турчыларына, каланыҥ тӱрген медицинский болуш јетирер бригадазына, кызыбыстыҥ оорузын табарында турушкан эмчилерге, Светлана Михайловнала јаҥыс палатада кожо эмденген ӱй улуска јаан быйанысты айдып турубыс.
Бу кӱнӱҥ ле кубулып јаткан јӱрӱмде јакшы улустыҥ ортозында јӱргениске сӱӱнип, ончозын кучактай алар кӱӱнис келет.

Михаил ТАРПАКОВТЫҤ билези

Алтайыстыҥ байлыгы
Алтайыбыс јараш чечектериле бай! Олордыҥ бирӱзи — Татьяна Чанчибаева керегинде айдар кӱӱним келди. Каладаҥ тыҥ ыраак јокто Урлу-Аспак јуртта чыдаган ӱлгерчи келин керегинде пресса ажыра угуп ла јӱретем.
Jе бир катап учурал келишти. Колыма оныҥ ӱлгерлери јетти. Кезигин ле кычырала, тойгончо ыйладым да, сӱӱндим де, кайкадым да… Татьянаныҥ «Бессмертный полк» деген ӱлгери јӱрегиме тыҥ табарды. Учында орус тилдеҥ алтай тилге кӧчӱрерге умзандым. Качан да мындый ишти бӱдӱрбегем. Jе кожо ӧзӱп, кожо Урлу-Аспактыҥ школында иштегенис учун, айдар сӧзимди айдар учурлу деп бодойдым.

Учы-учында Россия бу суракка учурлап, кӧп томдорлу бичик, байла, чыгарар: ондо сурузы јок болуп јылыйып калган фронтовиктердиҥ ады-јолы чыгып келетен болзо, јакшы болор эди. Jе мынаҥ да ары автор фронтовик таадазы Иван Михайлович Чанчибаевтиҥ отту-калапту ӧткӧн јолдорын чокымдап бичиген болзо, тузалу болор деп иженедим. Нениҥ учун дезе, бистиҥ де биледе фронтовик бар. Сеулеков Маркитан (Макит) Малаевич поляктарды фашисттердеҥ јайымдап, јеҥ јастанган. Ада-Тӧрӧл учун Улу јууныҥ (1941-1945 ј.ј.) ордени Алтайына једип, энези Камдачак Марчиновна Сеулековага табыштырылган.

Эмдиги ӧйдӧ, јуу-чактаҥ канча јылдар ӧткӧн кийнинде, Польшада акча-манаттыҥ министри мынайда айдат: «Гитлердиҥ Польшада болгон концлагеринде олјолоткондорды јаҥыс ла украинецтер јайымдаган!». Россияныҥ јуучыл архивинде Польшада концлагерьди телекейдиҥ 139 башка укту, «совет јуучылдар» деп адаткан јуучылдары јайымдаганы керегинде айдылат. Ол тоодо алтай да кижиниҥ сӧӧги анда элен-чакка артып калган!

Jажым эмеш оогош болгон болзо, ол Польшага визаны јазадып, једип, мӧш агашты алтай баатырдыҥ јыгылган јеринде отургузып салар эдим. Поляк балдар алтай мӧшти кӧрӱп, алтай укту јуучыл олордыҥ јерин ӧштӱдеҥ база јайымдаган деп, билип јӱрер эди. Татьяна Чанчибаеваныҥ ӱлгерин газетте јарлазын деп сурап турум.

Е. КУЧИЯК,
Урлу-Аспак

Бессмертный полк
По улицам прошел Бессмертный полк,
Парадом шел на площадь городскую.
И соловей на тополе умолк,
Как будто разделяя скорбь людскую.

На пожелтевших фото были те,
Кто не вернулся в отчий дом когда-то.
Плечом к плечу в безмолвной тесноте
Встречали май ушедшие солдаты.

Победный май, что каждый приближал
И не жалел для общей цели жизни,
Не струсил, с поля боя не сбежал,
Последний вздох, и тот отдал Отчизне.

Бессмертный полк. И каждый в нем герой!
Бессмертна ваша славная Победа!
Я с гордостью поддерживаю строй
С портретом своего родного деда!

Алтай тилис — алтай газедис
Мен «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттеҥ бистиҥ јашӧскӱрим башка-башка калаларда ӱренип, иштеп јӱргенин кычырып ла турум. Ол јерлештерис оноҥ тӧрӧл Алтайына јанарыс деп айдыжат, чындап та, бистиҥ јерлештерис соҥында јанып келгилейт. Алтай улус андый ине — тӧрӧл јерине, албатызына тартылар.

Газетте Аделла Калкина, Аззат Кыхыев, Денис Торбоков деген јиит улус Интернетте «Эрӱӱл јӱрӱм», «Тойдыҥ порталы» деген сайттар тӧзӧгӧни, ол сурактар јанынаҥ иштер ӧткӱрип турганы керегинде кычырарга јилбилӱ болгон. «Инстаграмныҥ јылдызы» деген бичимелде Вика Конушева керегинде бичилген. Кыскарта айтса, бистиҥ јашӧскӱрим ӧйдӧҥ соҥдобой, солун ла јилбилӱ ӱлекерлер јанынаҥ иштеп турганы, албатызын ла телекей ичинде сок јаҥыс тӧрӧл алтай газедин ундыбай јӱргени оморкодулу.

«Алтайдыҥ Чолмоныныҥ» электрон бӱдӱмине Москвада јадып турган сыйным Эркелей Тижина эҥ озо бичиткенин кычырып, тыҥ сӱӱндим. Алтай уулдар тургускан «Каткырып алактар» деп шоу-концерт Кан-Оозы јуртта ӧтти. Оны кӧрӧргӧ келген улус залда јык толтыра болгон. Ол шоу-концертти тӧзӧгӧн јиит уулдарга јаан быйан!
Бу јуукта радиодоҥ алтай кайга учурлалган берилтедеҥ јарлу кайчы Алексей Калкин бойыныҥ ӧйинде «Алтай турар. Алтай турза, телекей турар» деп айтканын уктым.

Бала-барканы алтай тилге ӱредерге, олор оны ундыбазын деп, газедиске балдардыҥ алтай садтары, школдор керегинде бичимелдер салза, јакшы болор эди деп сананадым. Албатыныҥ, оныҥ тилиниҥ келер ӧйи бӱгӱнги бала-баркадаҥ камаану ине. Олор тилин, јаҥжыгуларын ундыбаза, кичеезе, албаты качан да кунурабас.

Менде «Алтайский язык в картинках» (1992 ј.) деп бичик бар. Балдарым школдо ӱренип турарда, бу бичикти кӧрӱп, тузаланып туратам. Кӱскиде ӧлӧҥдӧрдиҥ адын алтайлап-орустап канай адап турганы керегинде јетирӱлер бедиреп турала, бу бичик санаама кирди. Школдыҥ библиотеказында узак ӧйдиҥ туркунына иштеп турган Надежда Ивановна Воробьевага јолугып, бу бичик керек болгон деп айтсам, ол ло кӱн кадары чек ылбырап калган бичикти экелип берди. «Бу бичик «списанный», мен оны сеге сыйлап јадым» — деп, каткырып айтты. Эмди нениҥ де учун балдарга учурлалган мындый јараш, јаркынду јуруктарлу бичиктер ас чыгат. Албаты-јон андый бичиктерди керексип, сакып јат. Мен мынайда айдарга турум: ӧйгӧ удура барыгар, улуска јакшыгарды јетиригер.

Л. МАЙЧИКОВА,
Кан-Оозы

Ондый башкараачы компания керек пе?
Бис, каланыҥ Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган оромыныҥ 32-чи туразында јаткан эл-јон, газет ажыра «башкараачы» куурмакчылар керегинде бичиирге санандыс.

Быјыл кочкор айда бистиҥ тура «Альтернатива» деп башкараачы (управляющий) компанияга берилген. Оныҥ директоры юрист Л. М. Кебекова. Бу компания текши тураны јеткилдеерин баштаган. Jе бу компанияда 5 айдыҥ туркунына болуп, бис тураны јазаары ла јеткилдеери аайынча кандый чыгымдар болгоны керегинде бир де катап отчет укпаганыс. Компанияныҥ ондый керексинбези бисти серендирген, нениҥ учун дезе, бис тураныҥ јабынтызын куран айда јаҥыртарына акча јууганыс. «Альтернатива» дезе чердактарды јаҥыртулу ишке белетеп салар болуп сӧзин берген. Jе кичӱ изӱ ай тӱгенген, эткен иш кӧрӱнбейт. Jабынты болор бо, болбос по деген чочыдулу сурак турат.

Отчет сакып болбой, тураныҥ улузы текши јуун ӧткӱрип, бу калас молјонор компаниядаҥ чыгар јӧп јараттыс. Jе… Сӧзине турбас директор бойыныҥ ла јилбӱлерин кичееп, бастыра ийдезиле бистиҥ тураны колдоҥ божотпойт. Jуулган 70 муҥ салковой кирези акчаны кайра јандырзын деп некееристе, башкараачы компанияга бӱтпей турганаар, серемјилейдеер деп бурулаган. Бистиҥ санаабысла, бу улус текши тураныҥ улузыныҥ акчазын мензинип алгандар. Тураныҥ улузы ла тураныҥ башкартузы «Альтернативаныҥ» директорынаҥ бу сурактыҥ аайына јасак аайынча чыксын деп некейдилер. Текши улустыҥ шӱӱлтезин чотко албай, кӧп квартиралу турага чыгым эдип, бу башкараачы компания бойыныҥ молјузына турбай турганы ачымчылу. Кӧп квартиралу туралардыҥ «Альтернативага» кирген ээлерине ајарыҥкай болугар, оноҥ мойногор деп баштанадыс. Ого бисти бӱгӱнги айалга ӱредет.

Тоогонысла, тураныҥ башкартузы ла улузы (М. М. Фоменко, Т. Н. Чувашова, Л. В. Копытова, Ю. А. Василенко, В. П. Квитко ло ӧскӧлӧри де)

Мениҥ сӱӱжим
Jер-телекей айлана согот,
Караҥуй тӱнди јарык солыйт,
Jӱректиҥ тӱбинде от чагылат,
Jакшыны табарга меҥдеп турат.

Jасла кожо кӧк-таман ӧзӧт,
Кӱнге јӱткӱп, ӧрӧ ӧзӧт,
Jыдын јайып, кейди арчыйт —
Ондо мениҥ сӱӱжим јӱрет.

Арайын чололу кӧжӧгӧ ачылат,
Келинниҥ чачын јеҥелер тарайт,
Jаш јӱректер бирге согулат —
Ондо мениҥ сӱӱжим јӱрет.

Кӱнниҥ чогы тошты оодот,
Иргилјин јердеҥ ӧрӧ чыгат,
Jер-эне јылу јаста јаҥырат —
Ондо мениҥ сӱӱжим јӱрет.

Jаскы салкын јылузын јайат,
Jердиҥ ӱстине чечектер чачат,
Алтайым бӱгӱн чегедектӱ келин —
Ондо мениҥ сӱӱжим јӱрет.

                                                          А. ЧУУ,
                                                          Улаган