Алтайдын Чолмоны

Тилин сӱӱрине ӱредер керек

17.07.2018

(«Энемди мен канай сӱӱр учурлу: «акту кӱӱнимле бе» айса «кыйалта јогынаҥ ба» ?!)

Шак мындый сӧстӧрлӧ Алтай Республиканыҥ адынаҥ Государственный Думаныҥ депутады Иван Белеков «Россия Федерацияда ӱредӱлик керегинде» деп федерал јасакка кубулталар кийдирери баштапкы кычырышта кӧрӱлер тушта парламентарийлерге баштанган. Кӧп јанындай бу шылтактаҥ улам бис Иван Итуловичти бу јеҥил эмес сурак аайынча бойыныҥ санааларын айдып ийзин деп сурадыс.

— Озо баштап, бу теманыҥ блааш-тартышту јанына тереҥжиде кирбей, узакка бойымда алып јӱрген тӱп-шӱӱлтелеримди чыгара айдарга турум. Кажы ла албаты, јаан да эмезе кичинек те болзын, угы-тӧзинеҥ ӱзӱлбей келген тилиле оморкойт. Албатыныҥ эҥ јаан байлыгы — ол оныҥ куучынданган, сананып јӱрген тили деп айтсам, бир де јастыра болбос. Тилди албатыныҥ тыны деп тегиндӱ адабай јадылар.

Россияныҥ бек болгоны ончозын бириктирген орус ла государствоныҥ тозӧлгӧзи болгон албатылардыҥ тилдерине тайанат. Россия Федерацияныҥ Президенти В. В. Путин бистиҥ ончобыска «орус тил — бистиҥ кӧп укту государствоныҥ сайламазындый тӧзӧлгӧзи» деп эске алындырат. Ол ок ӧйдӧ президент «Россияныҥ албатыларыныҥ тилдери ороонныҥ аҥылу культуразыныҥ база бир бӧлӱги болуп јат» деп темдектейт.

Россияда этнический, нациялык ла тилдердиҥ јӱзӱн-башказы качан да болзо эҥ јаан байлык болгон.
Кӱнбадыш цивилизациялар кӧп тилдерди ле калыктарды јоголтып саларда, Россия дезе кезик албатыларга алфавиттер таап берген. Не дезе, олордо бичинер аргалар мынаҥ озо јок болгон. Бу тилдерди шиҥдеер филологиялык билим тӧзӧлгӧ ло олорды јӧмӧӧр система болгон. Онызы ондор јылдарга улай једимдӱ иштеп келди.

Андый да болзо, бу јаан учурлу ууламјыда аайына чыкпаган учуралдар бар. Олор, незин јажырар, ас эмес. Темдектезе, орус тилге ле литературага, анайда ок Россия Федерацияныҥ албатыларыныҥ тилдерине ле литератураларына ӱредериниҥ чыҥдый кеми јабызап јат.

Jе бӱгӱнги куучыныс ӧрӧ адалган федерал јасакка кийдирилер кубулталарла колбулу. Чындап айтса, ол кубулталардыҥ баштапкы вариант-бӱдӱминде кезик тӱп-шӱултелер чокым айдылбаган болгон. Оныҥ бажында бистиҥ эл-јондо, анчада ла нациялык республикаларда јаан тал-табыш чыккан.

Ӱзеери бӱгӱн кажы бир субъектте јуртагандарга тӧрӧл тилдерге ӱредерин кижи кандый тилге ӱренерин бойыныҥ кӱӱниле талдаганы аайынча, ол эмезе кыйалтазы јогынаҥ (талдабай ӧткӱрер) ӧткӱрер деп шӱӱлтелер айдылган. Мениҥ акту шӱӱлтемле болзо, мынайда эдерге чек јарабас. Онызы коркышту јаан качалаҥын (последствия) јетирердеҥ айабас.
Государстволык ла тӧрӧл тилдерге ӱренери аайлу-башту болор учурлу. Андый билгирлер школдордо, керек дезе, болчомдордыҥ садтарында берилер учурлу. Мында анайда ок билениҥ, тӧрӧлчи кӱӱндӱ эл-јонныҥ камааны јаан. Тилин сӱӱрине ӱредер керек. Нениҥ учун дезе, мынаҥ јаан да, кичинек те албатыныҥ келер ӧйи камаанду.

Jасакты шӱӱжери јанынаҥ Госдумада ончо фракциялардыҥ улузынаҥ турган ишмекчи группалар тӧзӧлгӧн. Кӧп блааш-тартыжулар бажында олор бир јӧпкӧ келгендер. Оныҥ тӧс учуры мындый: 1) Государстволык ла тӧрӧл тилдерди кыйалта јоктоҥ школдо ӱредер программалардаҥ факультативке кӧчӱрерин јаратпас. 2) Тӧрӧл тилдерге ӱренип алары федерал государстволык ӱредӱ стандарттарыныҥ кыйалта јок бӧлӱги болуп артар. Ӱзеери Россия Федерацияныҥ башкарузына тӧрӧл тилдерге ӱренери јанынаҥ государстволык концепция белетеп, ол аайынча РФ-тыҥ албатыларыныҥ тилдерин јӧмӧӧри ле ӧскӱреери аайынча государстволык программа јӧптӧӧри молјолгон. Депутаттар анайда ок бюджетке албатылардыҥ тӧрӧл тилдериле ӱредӱ бичиктерге керектӱ акча-манат чыгарзын деп шӱӱлте эткен. Ӧрӧ айдылганыла колбой, мен, Госдуманыҥ депутады кижи, јасактыҥ баштапкы вариант-бӱдӱмине «илинип», туруп калбадым. Нениҥ учун дезе, бис чокым јӧптӧргӧ чыкканыс. Бис, депутаттар, айдылган тӧп-шӱӱлтелерле јӧпсинбеген болзобыс, керек уурланып барар эди.

Ӱредӱ бичиктерди лицензировать эдери — тӧс сурак. Jажырбайлы, Алтай Республикада онызы бӱгӱн эҥ курч сурактардыҥ бирӱзи. Кадрлар белетеер сурак чылап, олордыҥ тоомјызын кӧдӱрер керек. Госдуманыҥ ӱредӱ ле билим аайынча комитеди тӧрӧл тилдерди јӧмӧӧри јанынаҥ федерал кеминде аҥылу фонд тӧзӧӧр шӱӱлте эткен. Башкару депутаттардыҥ бу баштаҥкайын јӧмӧгӧн. Фонд орооныстыҥ калыктарыныҥ тилдерин академический ле билим ӱредерине, учебниктерди ле ӱредӱ пособиелерди чыгарарына болужар. Чындап, тургуза ӧйдӧ федерал кеминде учебниктер беш ле тилле јарадылган. Фонд база ӱредӱ программаларды белетеериле, олорго экспертиза ӧткӱрериле иштеп, педагогикалык кадрларла јеткилдеер. Онызы јазымы јогынаҥ кӧп калыктар јуртаган орооныстыҥ тилдерине тереҥжиде ӱренер арга берер.

Алтай тил тӱрк телекейдиҥ тилдериниҥ тӧзӧлгӧзи. Jебрен тилдер јаҥжыгуларын алып јӱргенис учун бис оморкоор учурлу. Ӱзеери алтай тилди ончо диалекттириле кожо корып алары ла ӧскӱрерине некелтелӱ бололы!
Эмди эҥ ле учурлузы. Биске, Алтай Республикага, эмди ле (федерал јасакка кубулталар кийдирериле колбой) чокым шӱӱлтелер јарадып алар керек. Сананып, анайда ок некелтелӱ келер ӧйлӧргӧ иштеер керек. Алтай тил тилдер ортодо теҥ! Государстволык тилдиҥ политиказы орооныста да, тергеебисте де тереҥ санаа-шӱӱлтелӱ кӧрӱм некейт. Jе бу ӧскӧ эрмек-куучынныҥ сурагы болуп арткай.

(Госдуманыҥ депутадыныҥ пресс-службазы)