Алтайдын Чолмоны

Ачык айдыныш

20.07.2018

«Jӱрегимди кискелер тырмайт…»
Мен 43 јашка једип калгам. Бӱгӱнги кӱнде мен акча иштеп аларга, Алтайымнаҥ, кару уулдарымнаҥ ыраак-ыраак талада иштеп турум. Олорго кунукканым јӱрегимди торт ло кискелер тырмап тургандый. Орооныстыҥ тӧс калазында бийик ӱредӱ алгам. Jӱрӱмдик јолым јилбилӱ, једимдерлӱ ле элбек болор, ижим албатымга тузалу, тӧрӧл республикамга керектӱ болор деп бодогом.

Канча јылдарга ӱренип турала, јанарын ла сакып, энчикпейтем. Jанып келеле, ӱредӱм аайынча ишке киргем. Билебиске келиштире јадатан јер бедиреп, јараган квартира табыларда, кредит алып, оны садып алдыбыс. Онызы ла јастыра болгон деп айтсам, тӧгӱн болор болбой. Кредит албаза, база канай кижи кыска ӧйгӧ таҥынаҥ туралу боло берер? Тӱргендеген болорым ба? Jок. Ол ӱзе ле ӧйинде болгон, керектӱ болгон. Бир эмеш чыдажып, оогош турадаҥ баштаар керек болгон… Эш-нӧкӧриме иштӱ јерде артып калар керек болгон… Бис экӱ тӧрӧл јерис ле деп јӱткийле, кӧп сананбай, јанып келеле, мында эмеш кереги јок болуп калганыстый па, айса кандый …

Ижимде нениҥ де учун јаантайын штрафтар салар болгон. Бир де эмеш бош салынарга јарабас. Jаҥы ла јӱрӱмин келиштирте ууламјылап, айылын јазап, балдарын ары-бери тартып јаткан улуска, мен сананзам, бир эмеш јайым берип, јӧмӧжип турар керек. Эш-нӧкӧримге керектӱ иш келишпес болгон, сакызын ла дежер болды. Тӧлӱлер бир тамчынаҥ кӧптӧп, айылда аайлашпастар, ачыныштар башталган эмей. Тура садылган… Теҥери торт ло јаантайын караҥуй деп билдиретен. Улустаҥ да тууралаш кӧптӧгӧн. Кемди бурулаар? Кемди де эмес. Та нениҥ де учун меге јеҥил јол келишпеген.

Эмди сананзам, ӱредӱни божоткон кийнинеҥ бистиҥ республикадӧӧн јанбай, Москвада ла иштеп, артып калар керек болгон. Ондо иштиҥ јалы да бийик, јиит специалисттерге јадар јер де јанынаҥ јӧмӧлтӧ эдилип туратан, эжимде де иш болгон… Ондо бис јакшы јатканыс.

Онойдо келижип каларда, эмди канайдар? Бойымды токынадып, јакшы сананарга албаданадым. Балдарымныҥ јӱрӱми, школы Алтайыста, карган эјем ондо — база ла јанарым. Кандый да болзо, јакшыга иженедим. Айалга кубулган болор бо?.. Мениҥ санаам да эмди башка. Тӧрӧлимде јӱрӱмимди база катап баштаар керек. Эш-нӧкӧримле, кандый да болзо, бис кожо, балдарыс чыдап калган, олорго болуп чырмайарыс, ончо кӱчтерди ӧдӧрис.
Кандый да болзо, јакшыга бӱдер керек.

Карина

Бой-бойоорды јылыйтпагар…

«Ол кӱн мен эҥирде јангам. Ӱйим курсак белетеп, иштенип турды. Jеҥил эмес куучынымды баштаарга, «менде сеге айдар сӧзим бар» дедим. Ол нени де айтпай, оноҥ ло ары шакпырап турды. Кӧстӧрине база ла катап кунукчыл тӱже бергенин кӧрӱп ийдим. «Бис экӱге айрылар керек» — деп, јап ла салдым. Ол јӱк ле «нениҥ учун?» деп сурады. Каруузын јандырып болбой, шык ла отура береримде, ӱйим ачынып, колына кирген ле немеле мени шыбалап баштады. «Сен эр кижи эмезиҥ!» — деп, ол кыйгырды. База айдар неме јок болгон.

Уйуктап болбой, узак јаттым. Ӱйимниҥ ыйлаганы угулып турды. Бис экӱниҥ јадынысла не боло бергенин јартаарга кӱч. Ого нени айдарын таппадым. Мен оны туку ла качан сӱӱбей барганымды, оны јӱк килеп турганымды, јӱрегимле, санааларымла ӧскӧзиле болгонымды канайда айдар?

Эртенгизинде мен бис айрыларына керектӱ ончо чаазындарды јууп, јазап салдым. Jӧптӧжӱ чаазын аайынча турабыс, кӧлӱгис, иштеп алган акча-манадыстыҥ кӧп сабазы ӱйимде артар болгон. Jе ол ачу каткырынып, чаазындарды јыртып, менеҥ ого не де керек јок деп айтты. Он јыл јатканыс карам да болгон болзо, оныҥ бу кылыгы мениҥ сананып алганымды там тыҥыдып ийди. База ла кӧстиҥ јажы…

Ол кӱн мен орой јангам, ажанбай ла уйуктаарга јада бердим. Ӱйим отурып, столдо та нени де бичип турды. Нени — меге керек те јок, бис экӱ эмди башка улус.

Эртен тура ол меге бис айрылары јанынаҥ бойыныҥ некелтелерин угусты. Бир айдаҥ балабыста школдо ченелте-экзамендер болор керек болгон. Оныҥ учун кӱчис јеткенче, јакшы куучындажып јӱрек деди. Баланыҥ кӱӱн-санаазын ӱребеске, мен јӧпсиндим. Оныҥ экинчи некелтези мени кайкатты. Бу некелтеле болзо, мен бир айдыҥ туркунына оны уйуктаар кыптаҥ ала сенектиҥ бозогозына јетире кӧдӱрип апарар болгом. Тойыстыҥ кийнинде мен оны мынайда айылга киргенимди эзедерге турган чылап. Jе мен мойнободым.

Иште мен ӱйимниҥ бу сурагы керегинде Д.-га (јаҥы сӱӱгениме) куучындадым. Ол ӱйим мынайда сӱмеленип, мени арттыргызып аларга турган деп, кыјыраҥтып шӱӱди.

Баштапкы кӱн ӱйимди кучактанып, эби јок болгонын сестим. Бис экӱ ыраажып, башка улус болуп калганыс. Уулыс керектиҥ аайын сеспей, сӱӱнип, секирип турды. «Ого нени де айтпа» — деп, ӱйим шымыранды. Эжиктиҥ јанына оны тӱжӱрип саларымда, ол автобуска оноҥ ары бойы јӱре берди.

Экинчи кӱнде ончозы ла бойыныҥ кеминде деп билдирди. Эжимниҥ кӧзиниҥ алдында чырыштар болуп калган эмтир. Эки-ӱч ак кыл. Канай мен  кӧрбӧдим эмеш… Кӧӧркий билебисте јылу, айылыбыста ару болзын деп, албаданып ла јӱретен.

Оныҥ тургускан бу ээжи-некелтени кӱнӱҥ ле бӱдӱрген сайын бистиҥ ортобыста болгон јылу араайдаҥ ойгонып тургандый болды. Ого ӱзеери ӱйимди кӧдӱрерге, там ла јеҥил болуп бараатты. Айылдагы бу айалганы Д.-га куучындабадым.

Калганчы катап эжимди кӧдӱрерге келзем, ол кӱскӱниҥ јанында турды. Арыктап калган. Санааркажы мындый тыҥ болор бо? Ол нени де билдиртпейт. Уулыс бу јаҥжыгуга ӱренип калган, сӱӱнчилӱ сакып отурды. Ол кӱн бойымды чек ле тойыс тужында чылап сезиндим. Кару эжим мени мойнымнаҥ араайынаҥ кучактап алган, чырайы токыналу…

Ижиме једеле, Д.-га чынын айттым. Эш-нӧкӧримле бой-бойыска јӱк ајарып, килеп јӱрерин ундып салала, ыраашканыс. Айрылар санаа јоголгон. Д. јаагыма тажыйла, ыйлап туруп јӱгӱре берди. Айлыма бурыларга меҥдеп, јолой чечектер садып алала, учтым. Санааларым јеҥил, јӱрегим сӱӱнчилӱ тӱрген-тӱрген согулып турды. Jе эжим мени сакып албаган: ол бистиҥ орында јажын-чакка уйуктап калган јатты…

Кийнинде угар болзо, ол кемге де айтпай, калганчы айларда кату оорула јаҥыскан турумкай удурлашкан. Мен јӱк бойымды сананып, Д.-ла кожо јӱгӱрип, нени де сеспей калдым. Балазыныҥ кӧзинде адазы ак-чек ле болзын деп, ол меге кайкамчылу бу некелтени сананып тапкан эмтир…

«Сен кандый ойгор санаалу, чыдамкай болгоҥ, кару эжим…».