Алтайдын Чолмоны

Jаан телекей сени сакыйт

20.07.2018

Интернет деген неме улустыҥ јӱрӱминиҥ бастыра бӧлӱктерине туку ла качан кирип калган. Ол биске кандый јаан аргалар берет! Отурган ла бойынчаҥ экрандӧӧн кӧрӱп, јер-телекейдиҥ кажы ла толыгында не болуп турганын билип аларыҥ. Керектӱ ле болгон суракка каруу аларга (топчыны канай шидееринеҥ ала тураны канайып тударына јетире), капшайынча ла Интернетке кирериҥ. Ол ажыра неге ле ӱренип алар арга бар: ойноткыларла ойноорына, ӧскӧ ороондордыҥ тилдерине… Онойдо ок Интернет бой-бойынаҥ муҥдар километрлерге ыраак улусла куучындажар арга берет. Бӱгӱнги айылчыбысла колбуны, ол Италияда болордо, электрон почта ажыра туттыс.

«Jакшылар! Адым Ольга, Кош-Агаштаҥ болорым. Сӧӧгим кыпчак, ада-энем Радмила Манкыровна ла Валерий Иванович Самуновтор.

Мен офисте ижимнеҥ бош ӧйдӧ эҥ ле тыҥ јорыктаарын сӱӱйдим. Jаҥы ороондорло, башка-башка калаларла, солун јерлерле јӱрӱп, кӧгӱске батпас кӧдӱриҥилӱ санаалар, шӱӱлтелер јууп аладым.
Ӱч јыл кайра Израиль барар арга келишкен. Чындап, бу таштарлу чӧл јерди Кӱпчегенге тӱҥей кӧрдим. Канча ӱйелер мӱргӱп, суранып јӱрген Ый-сыгыттыҥ стенези деген байлу јерде болдым. Оныҥ јанында мениле кайкамчылу учурал болды. Амадаган амадууҥды чаазынга бичип, бу стенениҥ таштарына кыстап салзаҥ, ол бӱдӱп калар деп, улус айдат. Мен амадуум база бӱтсин деп, чаазынга бичидим. Бу ла ӧйдӧ колымга ӱстинеҥ кӱӱле чычып ийди. Канайдар? Амадуум јуук ӧйдӧ бӱтпес эмтир деп санандым((… Jе мен јана баспас кыс. Бу јылдыҥ кочкор айында база катап Иерусалимге барып, керегимди учына јеттирдим.

Ӧткӧн јылдыҥ кичӱ изӱ айында Грузияла јорыктадым. Ондогы бир билениҥ айылында јадып, грузиндердиҥ культуразыла, јаҥжыгуларыла таныжар јакшынак арга болды. Туулардыҥ ар-бӱткени, грузиндердиҥ курсагыныҥ элдеми, бойы јазаган кызыл аракызы, албатылык ойын-бијези — оноҥ јакшы не керек! Бу ороонды сӱӱбес арга јок. Эди-каныҥ јайымжып, санааларыҥ токынап, бастыра бойыҥ амырап јадыҥ… Мындый јакшы айалгада болуп, бескегерге 4 килограмм кожулганын сеспей де калараар))

Изӱ кейдиҥ ийде-болужыла учуп турган јаан шарга отурар кӱӱн бар болзо, јӱк ле Турциядӧӧн барар керек. Сыраҥай ла таҥ адар алдында, нӧкӧрлӧримди ле мени каладаҥ туура апардылар. Ишчилер јалаҥдагы шарларды белетеп јатты. Кейге јӱстеҥ кӧп јаан шарлар кӧдӱрилди. Ортозында бистийи. Онойып, кӱнниҥ баштапкы чокторын Каппадокия каланыҥ теҥеризинде уткыдыс. Бу учужымды качан да ундыбазым. Чындап, ол шар јерге јымжак келип тӱжетен эмтир.
Польшала јорыктап турала, концлагерь болгон Освенцим деген јерде болорго келишти. Мениҥ јорыктаган јерлеримниҥ тоозында ла кижиликтиҥ тӱӱкизинде бу эҥ карыкчалду јер болбой. Ары барарга коркымчылу болгон. Jе бойымныҥ кӧзимле кӧрӱп, улуска куучындап берерим, база качан да мындый јеткерди болдыртпас керек деп бек сананып, једип бардым. Jер-телекейдиҥ јӱк ле јаражын ајыктап канай базып јӱрер. Мындый јерлерди база кӧрӧр керек. Бодозоор до: бистиҥ республиканыҥ албатызыныҥ тоозынаҥ јети катапка кӧп (1,5 млн кире) улус мында корогон. Улустыҥ канча тонна чачыла, кийимиле толгон је ле деген кыптар, барактар, газ божодор камералар кӧргӧм. Сӱрекей коркымчылу, карыкчалду, ачу болгон… Бу ла ӧйдӧ, кижиниҥ јӱрӱми недеҥ де баалу сый, кандый да болзо, оны јӱрер керек, амыр-энчӱбис учун тартышкан јаандарыска јажын-чакка быйанду болор керек деген санаалар кӧксимде катап ла тыҥып турды.

Jорыктаган јерлеримниҥ эҥ јилбилӱзи ле јаражы — ол Исландия. Ӱӱре кысла кожо джип кӧлӱкти арендага алала, ортолыкла маҥтадып јӱргенис. Гейзерлер, вулкандар, куй таштар, тош мӧҥкӱлер, учар суулар ла чаҥкыр суулу, сӱт ошкош ак кумакту лагуналар… Тупиктер, талайдыҥ котиктери, Исландияныҥ јарлу аттары, аҥдары, јерлик кастары. Бу чӧрчӧктӧги јердий ороондӧӧн адамла кожо база катап барып келер кӱӱним бар.

Бу ла јууктарда Италияда болдым. Jол-јорыкта кандый ла айалгаларга учураарыҥ. Оройтыган рейсле Миланга једип келеримде, јеҥил баала улус тартар транспорт иштебей турган ӧй. Аэропорт једетен јеримнеҥ сӱрекей ыраак учун, таксиниҥ баазы 100 евро болгон. Карын, јалакай эмеген-ӧбӧгӧн итальян карганактарга туштап, јолдыҥ баазын ӱлежип алар болдыс (јеҥил болзын деп). Jолой таныжып, куучындажып бардыс. Jедер јеримге једип келеле, акча тӧлӧӧргӧ јазанып отурзам, олор экӱ мени токтодып салды: «Тӱҥей ле таксилӱ барар эдис, бойыс тӧлӧп ийерис» — деп айдала, меге јакшы амыралта кӱӱнзейле, јӱре бергиледи. Кӱӱн-санаам бийик, сӱӱнчилӱ артып калдым (кандый јалакай улуска туштагам)…

Ӧткӧн тоолу јылдардыҥ туркунына мен 25-теҥ кӧп ороондордо болгом. Мен мындый кӧп канай јорыктап тургам? Айдып берейин.
Английский тилди јакшы билер керек. Ого мен школдоҥ ала албаданып ӱренип, билгирлеримди университетте тереҥжидип, тыҥыдып алгам. Бу ла школ ло университеттиҥ ӧйинде тилдерге чырмайып ӱренер керек. Бӱгӱн ого јарамыкту ал-камык эп-аргалар бар: ӧскӧ ороонныҥ ӱренип јаткан тилиле соккон фильмдерди орус титрларлу кӧрӧр арга, мобильный приложениелер, јӱзӱн-јӱӱр бичиктер. ²скӧ албатылардыҥ тилдеринеҥ јӱк ле бир тил билериҥле Европада кемди де кайкадып болбозыҥ… Оныҥ учун Турциядаҥ ла Египеттеҥ (ондо ончо персонал орустап билер) башка јерде амыраар кӱӱндӱ болзоор, английский тилге ӱренигер.

Ончо немени јазаптыра шӱӱп, эртеледе сананып, белетенер керек. Мен јаҥжыккан 28 ле кӱн амыралталу офистиҥ ишчизи. Бу айалга јорыктажымга бир де чаптык этпейт. Арайдаҥ, јыл туркунына јилбилӱ јерлерге билеттердиҥ баазын кӧрӱп саладым. Jол-јорыгымды неделениҥ учында амырайтан ла байрам кӱндерге келиштирерге албаданадым. Темдектезе, Исландия барарга, билеттерди бир јыл озо алгам, не дезе, оной јеҥил болгон.

Jорыктаар кӱӱн болор керек. Нениҥ учун слер јорыктабай јадыгар: тил билбес, бош ӧй јок, акча јанынаҥ кӱч?.. Jе мен слердеҥ бир ле неме сурайын: «Монголияда болгоноор бо?». Ол бистеҥ ыраак јок, ары барарга, виза керек јок, баалары да кемдӱ. Бис ондо ӱзе билебисле амыраганыс — јараган. Башка ороон, аайы-јаҥы да башка, јилбилӱ.

Jорыктаар кӱӱндӱ кижи эбин табып ийер. Мен сананзам, эмдиги ӧйдӧ јорыктабай турган јӱк эки бӧлӱк улус бар болбой. Баштапкылары — јорыктаарын чек сӱӱбейтен улус. Экинчилери — ӱредӱзин божотколок, тургуза ӧйдӧ иш, ишјалы јок улус. Ондый болзо канайдар? Мында да ӱзе јарт: баштапкы јерде ӱредӱ болор керек. Ӱредӱни божодып ла алала (эмезе ӱренип туруп та болзо) — билгирлереерди тузаланып, иштеп баштап јадыгар. Акча-манат јанынаҥ кемнеҥ де камаанду болбоско.

Мен 29 јашту. Бу эки ээжи-некелтени бӱдӱреле, улайын јорыктаарын 4 јыл мынаҥ кайра баштагам. Албаданып, јорыктаар ла керек, “Москва да чӱрче ле ӧйгӧ тудулбаган ине”».

Э. Кудачина белетеген