Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кам јаҥыла Берлин танышты

20.07.2018

Россияныҥ Jурукчылар биригӱзиниҥ турчызы, кӧп тоолу кӧрӱ-маргаандардыҥ туружаачызы ла јеҥӱчили Аржан ЮТЕЕВЛЕ эрмек-куучын јиит јурукчыныҥ Берлинде ӧткӧн кӧрӱзи керегинде ӧтти.

—Аржан, Берлинниҥ Azps Pro Dono деген галереязында сениҥ таҥынаҥ «Камныҥ илбизиндӱ алкыштары» («Шаманская мистерия») деп адалган кӧрӱҥ ачылганы керегинде солун табышты угуп сӱӱндис. Jилбилӱ јол-јорыгыҥ, јайаан кӧрӱҥ керегинде угарга јилбилӱ.
—Бу ла кече-башкӱн Германияныҥ тӧс калазы Берлинде болдым. Бӱгӱн дезе мында, јер-алтайыма једип келдим. Берлинде јарлу галереяда бойымныҥ иштеримниҥ (живопись, графика) «Камныҥ илбизиндӱ алкыштары» деп адалган кӧрӱзин окылу айалгада ачтым.
Кичӱ изӱ айдыҥ 30-чы кӱнинде самолетко отурып, Красноярсктаҥ Москва ажыра Германия јаар учтым. Jаан изӱ айдыҥ баштапкы кӱндеринде кӧрӱ ӧдӧтӧн галереяныҥ залдарыла таныжып, јуруктарды келиштире ылгап, кӧрӱни белетедим.
Кӧрӱниҥ ачылтазы јаан изӱ айдыҥ 6-чы кӱнинде ӧтти. Ӧкпӧӧриш, санааркаш болгон ло. Jе кем јок. Кӧрӱге кӧрӧӧчилер кӧп келген. Орус та, немец те укту улус јуруктарымла соныркап, кӧп тоолу сурактар да бергилеп турды. Кӧрӱге тургузылган иштерге јилбӱ бар, канайда бойымда сананып алгам, ол ло аайынча эптӱ келижип барды.

—Галерея сениҥ иштериҥле кайда танышкан, сеге канайып чыккан?
—Бу галереяныҥ јааны Интернеттеҥ мениҥ јуруктарымды кӧрӱп, оноҥ меге чыккан. Галереяныҥ ээлери Алексей Шрайнер ле Наталия Чеботарева деген улус. Бистиҥ галереяда кӧрӱҥди тургузарыҥ ба деп сураарда, јӱпсинип ийдим. Оноҥ былтыр, быјыл араайынаҥ каруулу ишке белетенип баштагам.
Галеристтердиҥ айтканыла, олор галереязына јиит јурукчыларды кычырбай турган болуптыр. Jе ары јанынаҥ, байла, ырызым тарткан болор бо…

—Кӧрӱге кандый иштериҥди чыгардыҥ, кӧргӱстиҥ? Алтай албатыныҥ јебрен-кумран ӧйлӧрдӧҥ ала јаҥдаган јаҥын, культуразын, тӱӱкизин бойыҥныҥ иштериҥ ажыра кӧргӱзер амаду болды ба? Jер-телекейде кам јаҥына јилбӱ јаан ине…
—Кӧрӱ «Камныҥ илбизиндӱ алкыштары» деп адаларда, кычыраачылар, байла, јуруктарда кӧргӱзилгенин, айдылганын ӧзӧгиле сезип, оҥдоп ийген болор. Нениҥ учун дезе ол бистиҥ каныста, ӧзӧгисте бар байлыгыс ине.
Кӧрӱге мынаҥ озо болгон иштердеҥ «Кайчы», «Алматтардыҥ тӱӱкизи», «Ук-тӧстӧрдиҥ кычыртузы» деген јуруктар ла «Алтайдыҥ чечектери» деген јуруктардыҥ бирӱзи, «Ӧйлӧр колбузы» деген јуруктыҥ копиязы чыгарылган.
Jе јаан јол-јорыкка барарга шыйдынып турала, база јаҥы иштерди јурагам. Тӧс иш деп, «Камныҥ илбизиндӱ алкыштары» деген јурукты айдарга јараар. Бу ла иштиҥ адыла кӧрӱ адалган. База «Ээлердиҥ талдап алганы», «Тудулу» («Табу») деген тизӱ иш кам јаҥыла тудуш. База «Очы-Бала» деп јурукты јурагам. Кӧрӱге келгендерге бу јурук база јараган. Галеристтер бу јурукты бойына арттыргызып алар кӱӱндӱ.
Jуруктардыҥ адын кӧрзӧ, 6 кире иш чала ас деп билдирер. Jе тоозыла алар болзо, кӧрӱге 20-ге шыдар иш тургузылды.

—Ада-ӧбӧкӧниҥ јаҥдаган јаҥына учурлалган кӧрӱ Берлинниҥ галереязында канча кире ӧйдиҥ туркунына иштеер? Jуруктарыҥды садып аларга кӱӱнзеген улус кӧп лӧ болбой?
—Кӧрӱ куран айдыҥ 6-чы кӱнине јетире иштеер. Кӧрӧӧчилер јараган јуругын тургуза ла садып алар кӱӱндӱ, амадулу Jе кӧрӱ ӧйинде ишти садарга, сыйлаарга јарабас. Кӧрӱде кажы ла экинчи кижи јуруктар аайынча сурактар берген. Кандый эп-сӱмеле, канайда јурагаҥ деп јилбиркеп тургандары кӧп лӧ болды. Кожо фотојурукка тӱжек деп те сурагылап турды.
Иштеримди тирӱ, ийделӱ, кижиниҥ ӧзӧгине табарар кандый да саҥ башка сезимдӱ деп, кӧрӧӧчилер јаныма келип, айдып турдылар. Онойдо ок јуруктарыҥнаҥ амыр-энчӱ, тымык, јайым, кӱӱ, јебрен ӧйдиҥ тыныжы да билдирет деп шӱӱлтелерди угарга келишти. Кӧрӧӧчилерге јараганын, кӧксине табарганын кӧрӧргӧ-угарга оморкодулу болды. Нениҥ учун дезе иштерим ажыра олор тӧрӧл Алтайымла, алтай албатыла, угы-тӧзисле, тӱӱкибисле танышкан, куучындашкан деп сананадым. Кӧрӧр-сезер кам улустыҥ алкыжын база сескен болор…

—Аржан, солун ла ыраак јол-јорыкка барарга, кандый бир јердеҥ болуш болды ба? Айса болзо, јол-јорыкты алкы бойыҥныҥ арга-чыдалыҥла алып чыктыҥ ба?
—Jӱрӱмде кажы ла учуралда, байла, бойыныҥ темдеги, шылтагы бар. Мен Красноярскта Василий Янныҥ «Чингиз-Хан» деген бичигине јуруктар јурагам. Jаан ла каруулу иш болгон. Чингис-Каанныҥ бойыныҥ јуругын јурадым. Jаан кам кижидеҥ суранып, айдынып иштедим. Jакылтаны бӱдӱргем. Иш јакылта берген улуска јараган. Онойып, јолго керектӱ акча-манат табылды.

—Тургуза ӧйдӧги ӱредӱҥ јанынаҥ угарга база јилбилӱ…
—Jуранарыныҥ Красноярсктагы институдын былтыр божодып салдым. Быјыл бу ла калада јуранарыныҥ академиязында јӧптӧжӱ аайынча стажировка ӧдӱп јадым. Эки јыл ӱренерим. Келер јылда мында ла, Красноярскта, ӱренген ӱредӱм, эткен ижим аайынча кӧрӱ болор.

—Тӧрӧл Алтайыҥда таҥынаҥ кӧрӱни белетеп тургузары јанынаҥ амадуларыҥ кандый? Jерлештериҥ, кӧрӧӧчилер алтай јииттиҥ иштериле јууктада таныжарга энчикпей турган болор.
—Келер јылда кӧрӱни Алтайыма экелерим деп бек шӱӱп алдым. Быјыл тапту, јазап белетенер керек. Ӱренип, билип алганымды эл-јонго кӧргӱзер керек. Jеткен једимдеримди меге тӧрӧл јерим берген ине. Айдарда, алганымды баалап, быйанымды айдары база керектӱ деп сананадым. Кӧп улус кӧрӱҥди качан экелериҥ, кӧргӱзериҥ деп сурагылап јат. База ла эмеш сакып ийигер деп айдадым.

—Аржан, сеге ичкери јолыҥды табарга, јолыҥа турарга болушкан улус, байла, кӧп лӧ дезеҥ? Алтай јериме, албатыма меге бергенин кайра јетирери керегинде айдарыҥда, шак ол улус керегинде айттыҥ ба?
—Эйе, мен алтай ӧзӧктӱ, алтай тилдӱ кижи инем. Кайда ла јӱрзем, мен алтай деп, оморкоп айдадым. Германияда мен алтай дезем, улус мен јаар кайкаган кептӱ кӧргӱлеп турды. Ӧскӧ талаларда улус Алтайский крайды ла Алтай Республиканы ылгаштырбай, бир ле јер деп бодоп тургандарын угарга келижет. Мен алтай, Алтай Республикадаҥ деп айдып, јартап ла јӱредим.
Мениҥ энем Роза Учуровна, адам Андрей Айдышевич Ютеевтер су-алтай улус. Мен каланыҥ 7-чи таҥмалу школында ӱренгем. Оноҥ культураныҥ ла санаттыҥ Г. И. Чорос-Гуркинниҥ адыла адалган колледжинде ӱрендим. Ӱредӱчим јарлу јурукчы Амыр Борисович Укачин. Мени јаан телекейдиҥ јолына чыгарган кару ла јуук улузыма јаантайын быйанду јӱредим.
Мениҥ кӧксимди ойгозып, кӧзимди ачып, сениҥ Алтайыҥ, угы-тӧзиҥ, тилиҥ, калыгыҥ бар деп ичкери апарган улус бу болор. Мен эмди јорыктап, иштеп, јуруктарым ажыра јииттерди бойыныҥ јерине, тилине, јаҥжыгуларына бурылзын, «јанзын» деп кӱӱнзейдим.
Бойымныҥ јуруктарымда алтай кеп-куучындардыҥ, кай чӧрчӧктӧрдиҥ, «Алтай баатырлардыҥ» керсӱ, укаа-санаалу сӱр-кеберлери ажыра јиит улусты санандырар амаду бар.

—Быјылгы јыл сеге једимдӱ деп айдарга јараар. Берлиннеҥ озо сен база ӧскӧ кӧрӱлерде туружарыҥда, јолду јеҥӱлер болгон ло дезеҥ? Олордыҥ бирӱзин де болзо, адап ийген болзоҥ?
—Быјыл кандык айдыҥ учкары Новосибирскте «Сибирьдиҥ јайалталары» деген кӧрӱ-маргаанда туружып, Гран-приле кайралдаттым. Былтыр Татарстанда тӱрк тилдӱ карындаштардыҥ јурукчылары јуулышкан. Алтайдаҥ бис — нӧкӧрим Игорь Катонов, ӱредӱчим Амыр Укачин ле мен — јӱргенис. Анда јолуккан улус бис бойыныҥ алтай тилин билер јурукчылар деп кайкап, соныркап јаткандарын.
Jайаан јол-јорыктар, кӧрӱлер болуп ла јат. Турция да јаар јӱргенис. Ондо ада-ӧбӧкӧлӧристиҥ кабайы болгон Алтайдаҥ келген карындаштарыс деп айдар. Алтай тилисти эҥ ле јебрен тил деп айтканда, угарга оморкодулу.

—Аржан, Берлинге бурылза, бош ӧй келижерде, бу калала, оныҥ байлыгыла таныштыҥ ба?
—Мен јайаан иштӱ кижи болгон адымда, телекейде ады јарлу музейлерде, Берлинниҥ Национальный галереязында, Боде музейде ле оноҥ до ӧскӧлӧринде болдым. Кӧп тоолу кӧрӱлерге барып, јилбилӱ экспозицияларла таныштым.

—Ыраак јол-јорыктаҥ тӧрӧл јериҥе, ада-энеҥе јанып, Алтайдыҥ ару кейиле тынып, аржан сууларынаҥ амзап, эмеш амыраарыҥ ба? Jе кеендиктиҥ улузы эбире курчаган јарашты кӧксине алып, ак чаазынга саларга меҥдеер улус ине. Айдарда, тайга-ташла јорыктап, Алтайыҥнаҥ алкыш-быйан алып, ичкери јортор деген амаду бар ла болбой?
—Эйе, алтай кижи Алтайдыҥ ару сындарына чыгып, эбире курчаган улу ла кеен ар-бӱткенниҥ ортозына таҥ атту јортып, јойу базып, эҥирде одудагы оттыҥ јанына отурып, кӧк айаста теҥерини, јылдыстарды ајыктап, байбак мӧштиҥ алдына амырап конотоны сӱреен јаан ырыс ине. Алтайыҥныҥ алкыш-быйаны шак ла мындый јайым ла куулгазын јарашта.

—Аржан, солун куучын-эрмек учун быйан. Кычыраачылардыҥ адынаҥ Берлинде таҥынаҥ ӧткӧн кӧрӱҥле уткыйдыс.

К. ПИЯНТИНОВА

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина