Алтайдын Чолмоны

Ижемјиле, кӱлӱмјиле ичкери јолдо

24.07.2018

Кычыраачыларды Кан-Оозы аймактыҥ Кырлыктагы орто текшиӱредӱлӱ школыныҥ палаточный лагериниҥ башкараачызы Раиса ТАДЫШЕВАЛА ӧткӧн эрмек-куучынла таныштырадыс.

—Раиса Таныевна, балдардыҥ јайгы амыралтазы ӧйинде олордыҥ амыраар айалгазын тӧзӧӧри, су-кадыгын тыҥыдары аайынча ӱредӱлик программаныҥ турултазы јанынаҥ айдып берзеер? Слерди кычыраачылар он јылдыҥ туркунына бу школдыҥ «Надежда» деген палаточный лагериниҥ озочыл иштӱ башкараачызы деп билер.
—Озо ло баштап башка-башка бӱдӱмдӱ ончо лагерьлердиҥ ишчилерин балдарла ижин јайдыҥ да ӧйинде улалтып јатканыла уткыйдым. Олордыҥ ижи једимдӱ ле јолдоры ачык болзын. Лагерьлердеги сменалардыҥ јаандарына аҥылу быйан. Нениҥ учун дезе иштиҥ каруулузы, уур-кӱчи бачым ӱстине кӧскӧ кӧрӱлбес ине. Лагерьдиҥ јааныныҥ кылык-јаҥыныҥ тӧс учуры ӱредип билери эмес. Эҥ ле учурлузы оныҥ профессионал кеми, ченемели ле кӧгӱс байлыгыныҥ бышканы деп айдар керек. Шак оныҥ учун олорды улай ла солыбас-собырбас керек. Бу кемиле, учурыла јаан иш. Ченемел јылдарла келет. Кижи бойы таҥынаҥ бедирензе, ӱрензе, онойдо ок кемиле башка-башка методӱредӱлерде, семинарларда эрчимдӱ турушса, шак ол тужында иштиҥ турултазы кӧрӱнер.

Олорды, башкараачыларды, ӧскӱрер, таскадар керек. Jайгы ӧйдӧ таскадаачы иштиҥ турултазы, једими ӱредӱчиниҥ балдардыҥ билгирин, јилбӱзин ачып, ӧскӱрип јӧмӧӧринеҥ кӧнӱ камаанду. Jайаандык ишке јарамыкту айалганы тӧзӧӧри, балдар бой-бойы учун каруулу болоры ла нӧкӧрлӧриниҥ једимдериле јилбиркеери ӱредӱчиниҥ једимдӱ ижиниҥ кӧргӱзӱзи болуп јат. Лагерьдиҥ башкараачызы бирлик амадулу, кӱӱн-тапту улусты јууп, ӧмӧ-јӧмӧ иштегенинеҥ база кӧп неме камаанду. Шак мындый ыраада кӧрӱп, ичкери кӧрӱмдӱ, јилбилӱ улус јайгы ӧйдиҥ ӱредӱлик программазын белетеер ле чек јаҥы баштаҥкайлу иштеер аргалу.

Бистиҥ школдордыҥ программаларында кижиниҥ ич-телекейиниҥ байлыгын чечип ӧскӱрери аайынча аҥылу ӱредӱ јок болгоны карамду. Бу байлык ӱредӱни берип турган эп-аргала берилбей јат. Баланы байлыкка ӱредип болбос. Бала ол байлыкты бойыныҥ кӧргӧниле, аайлаганыла, сескениле кӧксине алар. Балага јартаганынаҥ оныҥ сескен сезими, кӱӱни, оҥдогоны артык деп айдар керек.

—Слердиҥ ӧткӧн јол-јорыгарла элбеде таныжып ийерге јараар ба? Чокымдап айтса, маршрутный лист кандый болды?
—Бис ӧдӱп јаткан јылдыҥ кичӱ изӱ айыныҥ 19-чы кӱнинеҥ ала 25-чи кӱнине јетире «Адамант» деген палаточный лагерьде болдыс. Лагерь Алтын Кӧлдиҥ јарадында турат. Балдар јӱрӱминде баштапкы ла катап Сибирьдиҥ кайкалы болгон кӧлди кӧрди. Кӧлди јараттай улус јаткан бир де јурт јок. Оныҥ учун сууныҥ арузын, чек ле кӱскӱ ошкош. Кӧлди эбире курчаган кайа-таштардыҥ јаражын! Бис кӧллӧ кемеле де, тримаранла да, суула јӱрер велосипедле де јорыктап ийдис. Jарлу Корбу деген учар сууны да кӧрӧргӧ ырыс болды. Корбуга бис «Пионер Алтая» теплоходло јеткенис. Бӱдӱмиле шаҥ ошкош учар сууны кайкап јатканысты. Корбуныҥ бийиги — 12,5 метр. Чек ле чӧрчӧк јериниҥ куулгазынду јерлери деп айдар керек. Балдардыҥ санаазында, байла, бачым ундылбас.

Артыбаш јуртта ачык бассейнде эжиндис. Бистиҥ јерлежис О. А. Шатинниҥ тӧзӧгӧн этномузейинде болдыс. Музейде алтай албатыныҥ культуразы, тӱӱкизи, јадын-јӱрӱминиҥ ӧзӱмдӱ јолы кӧргӱзилет. Экскурсия ӧйинде балдар албатыныҥ јаҥжыгуларыла, эдинген-тудунган эдимдериле јилбиркеп таныштылар.

Бу ла кичӱ изӱ айдыҥ учкары ГАГУ-да ӧткӧн калыктар ортодогы билим-практикалык конференцияда туруштыс. Ол этнопедагогиканыҥ ченемели, сурактары керегинде конференцияга бис оныҥ тӧзӧмӧл комитединиҥ председатели Э. Екееваныҥ кычыртузыла келип туруштыс. Онойдо ок таланыҥ эдимдер эдер устарыныҥ ла јаҥыдаҥ ӱренип тургандардыҥ эдимдериниҥ кӧрӱзинде турушканыс. Бистиҥ кӧрӱ «Экологтор бойыныҥ чӧлӧӧ ӧйинде» деп адалган. Алтай элдиҥ аш-курсагын белетеери аайынча мастер-класста да туружып, «Этнопедагогика в экологическом воспитании» деп секцияда јетирӱлер де эттис. Бис Москвадаҥ, Кыргызстаннаҥ, Хакасиядаҥ, Башкортостаннаҥ, Татарстаннаҥ ла Якутиядаҥ келген солун улустыҥ јетирӱлерин јилбиркеп уктыс. Бу ла ӧйдӧ балдар јаҥарлаган, айылчыларга курлар курчаар чӱм-јаҥда туруштылар.

Каланыҥ 2-чи таҥмалу кӱӱлик школыныҥ ӱредӱчизи Байым-Сур Тадырова балдарга калыктыҥ кӱӱлик ойноткыларыла ойнооры аайынча ӱредӱ-таскамал ӧткӱрди. Айкӱне ле Эркетен ол ло тарый шоорло ойноорго ӱренип алды. Бу конференцияда туружала, балдардыҥ сӱӱнип, кӧӧрӧп јаткандарын. Кажы ла бала бойын калыгыныҥ кызычагы, уулчагы деген оҥдомолдыҥ учурын шак ла мында оҥдоп, баалаган деп айдарга јараар. Конференцияныҥ ижинде бистиҥ школдоҥ директордыҥ таскамал иш аайынча ордынчызы Айас Бедесова туружып, биске јаан быйанын айтты. Онойып, балдар кыска ӧйдиҥ туркунына калыктыҥ культуразыла, ӱредӱзиле танышканы јарамыкту.

—Раиса Таныевна, Слердиҥ балдар талалык јайгы эколого-инженерный школдо база эрчимдӱ турушты ба?
—Эйе, кичӱ изӱ айдыҥ учкары бис Аскатта «Азимут» деген турбазада ӧткӧн школдыҥ ижинде турушканыс. Jайгы эколго-инженерный школдыҥ учредители Алтай Республиканыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министерствозы. Школды балдардыҥ ӱзеери ӱредӱзиниҥ талалык тӧс јери ӧткӱрген. Мында сӱреен јилбилӱ ӱредӱлик мастерской иштеген. Темдектезе, робототехника, конструирование, 3Д моделирование — пластик программированиеде, ӧзӱмдердиҥ јаранып ӧзӧрине јарамыкту абиотикалык аргалары ла оноҥ до ӧскӧ јилбилӱ ууламјыларла тузалу ӱредӱ балдарга јараган.
Балдар кӱнӱҥ ле ӧткӧн кӱнниҥ турултазы аайынча мультимедийный таныштыруларды белетеген, пресс-центр иштеген. Онойдо ок балдар бойлоры јуулган кураа балдарга «Мен бу керекте јаан ус» деген мастер-класстарды да ӧткӱрген. Бистиҥ балдар ончо кӧдӱриҥилерде эрчимдӱ турушкан. Бу школ балдарга сӱреен јилбилӱ билгирди бийик кеминде берди. Аскатла коштой турган Оносто ады-јолы јарлу јурукчы Г. И. Чорос-Гуркинниҥ музейине кирерге келишкен ырысту учуралды ычкынбадыс. Калыгыныҥ чындык уулыныҥ, улу јурукчызыныҥ ӧткӧн јолыла балдар соныркап таныштылар.

Балдар шиҥжӱ-бедиреништӱ ӱлекер иштиҥ јаҥы ла солун ууламјылары аайынча тузалу јетирӱлерле таныштылар. Быјыл олор экспедиторлор, је келер јылда бойлоры таҥынаҥ шиҥжӱлӱ иштерин белетеп, корыыр деп айдар керек.

—Слердиҥ лагерьдиҥ јайгы ӧйдӧ ӧткӱрип јаткан ижин јӧмӧп-болужып турган улус кӧп лӧ болбой? Ӧзӱп јаткан јаш ӱйени бастыра јанынаҥ билгири бийик, ичкери кӧрӱмдӱ, јӱрӱмде учураган уур-кӱчтерди бойы ӧдӱп чыгар эдип таскадары текши јондыктыҥ ижи ине…
—Чындап та, бу ӧрӧги адалган школды белетеп ӧткӱрген, онойдо ок јиит ӱйениҥ ичкери ӧзӱмин јӧмӧп јаткан улуска јаан алкыш-быйан. Олор: АР-дыҥ ӱредӱ ле билим аайынча министри А. Бондаренко, ар-бӱткенниҥ байлыктары ла ар-јӧӧжӧлик колбулар аайынча министрдиҥ ордынчызы Л. Капустина, Жанна Александровна, педагогика билимдердиҥ кандиды Э. Екеева, РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчизи А. Кокпоева, АР-дыҥ Эл Курултайыныҥ депутады М. Терехов, Кан-Оозы аймактыҥ јааны Г. Пильтин, «Пионер Алтая» теплоходтыҥ капитаны Ф. Южаков, АР-дыҥ «Кан-Оозыныҥ агаш ээлеми» деген автоном учреждениезиниҥ директоры А. Яшев, бистиҥ школдыҥ директоры Г. Ажанарова, јиит ӱредӱчилер Ч. Глазина, С. Манжина, А. Тадышев ле онойдо ок бистиҥ балдардыҥ эне-адалары.

—Слер РФ-тыҥ текши ӱредӱлигиниҥ кӱндӱлӱ ишчизи, АР-дыҥ ӱредӱлигиниҥ нерелӱ ишчизи, јондык иштиҥ озочылы, ӱредӱлик учреждениеде 45 јыл иштеген, бийик квалификациялу ӱредӱчи. Иштеп јаткан ижигерде ӧҥзӱре, аайына чыккадый сурактар бар ба айса Слер олордыҥ аайына чыгып салдаар эмеш пе?
—Озо ло баштап, 10 кижиге 14 кӱнге чыгарылган 34 300 салковой акча-манат арай ла ас. Нениҥ учун дезе ӱредӱ ле јашӧскӱримниҥ политиказы аайынча башкарту бу ла акчадаҥ ГСМ-га, канцтоварга алзын деп айдып јат. Экинчизинде, јорыктап јӱрер палаточный лагерьдиҥ ӧйгӧ келиштире јараткан менюзына эмеш тӱзедӱлер эткедий. Нениҥ учун дезе јурт јердиҥ балдарыныҥ кӱнӱҥги курсак-тамагы эмеш башка: байа бир консервированный дейтен аш-курсакка ӱренбеген, темикпеген. Тегин, олордыҥ ашкарынып ӧскӧн лӧ јип јӱрген курсак-тамагы јорыктап јӱрер палаточный лагерьдиҥ айалгазына келишпей јат. Темдектезе, этттеҥ, сӱттеҥ белетеген курсак-тамак чӱрче ле ӱреле берер ине.
Ӱчинчизинде, мынызы бистиҥ ӧйлӧ колбулу курч сурак болуп јат. Балдарыс фас-фудка тартылат. Мыныла колбой кажы ла бала кыска ӧйгӧ токтоду болгон јерлерде, магазиндерде чипсыны, кириешканы, жвачканы садып алат.

Тӧртинчизинде, кӧп башкараачылар лагерьди су-кадыкты тыҥыдар ла амыралтаныҥ јери деп кӧрӧт. Jе лагерьдиҥ сменалары ӧйинде балдар мында ла су-кадыгын да орныктырар, јайаан јайалталары чечилер, арыган-чылаган сыны сергиир, кураа балдарла текши тилди таап, јилбӱлери аайынча биригер, ачык-јарык айалгада јайым тудунып, куучындап таскаар, бир сӧслӧ, лагерь балдарды бастыра јанынаҥ јӧмӧп, олорго бойын тооп, бойыла оморкоп ӧзӧрине болужат.

Мен балдарды сӱӱп, олордыҥ сӱӱнчизине, јеҥӱзине олорло кожо сӱӱнедим, олор меге удура сӱӱжиме келет. Сӱӱжис экијандай. Оныҥ учун менде арыыр-чылаар ӧй јок. Jылуны, јакшыны сыйлайдым, улустыҥ быйанын сезедим. Айдарда, јӱрӱмге, эбире улуска сӱӱнип, кӱлӱмјини, ырысты балдарга, билеге, јуук ла кару улуска сыйлап, бу јаан ырыс учун јӱрер керек.

—Тузалу куучын-эрмек учун јаан быйан.

К. ПИЯНТИНОВА