Алтайдын Чолмоны

Ижи једимдӱ билимчи-агроном

24.07.2018

Надежда ТАХАНОВА «Горно-Алтайское» ФГУП-тыҥ тӧс бӧлӱгиниҥ јааны болуп иштейт. Бу јуукта ол Федерал Jуунныҥ Федерация Совединиҥ председатели Валентина Матвиенконыҥ Быйанду самаразыла эрчимдӱ ижи учун кайралдаткан.

—Надежда Святославовна, предприятиениҥ ле бойыгардыҥ ижигерле бистиҥ кычыраачыларды таныштырып ийзеер?
—Бу предприятие И. В. Мичуринниҥ ле оныҥ ӱренчиктериниҥ, ол тоодо М. А. Лисавенконыҥ болужыла тӧзӧлгӧн. 1933 јылда Ойрот-Турада Мичуринниҥ адыла адалган опорный пункт ачылган. Туулу Алтайда кей ару, ар-бӱткен бай ла башка болгон учун, соҥында оныҥ ижиниҥ ууламјыларын кӧптӧдӧри јанынаҥ сурак тура берген. Бу иштиҥ ууламјыларын элбедерге, тӧс питомниктиҥ сад ӧскӱрери јанынаҥ опорный бӧлӱги Чамалда 1943 јылда ачылган. Питомниктиҥ Сускудагы бӧлӱги ижин 1946 јылда баштаган, Кичӱ-Jаламандагы бӱлӱги 1953 јылда ачылган. Ончо тӧрт бӧлӱк једимдӱ, јаан билим ижин бӱгӱн эрчимдӱ апарып јат.

Бистиҥ ӧмӧлик јаан ла нак, мында 80-ге јуук ишчи иштейт. Jылдыҥ јас, јай-кӱс ӧйлӧринде удурумга ишке 150 кире кижи алылат.
Ортобыста ченемели байлык билим ишчилер ле јурт ээлемниҥ билимдериниҥ кандидаттары база бар. Чамалдагы бӧлӱкти Екатерина Козлова башкарат. Jурт ээлемниҥ билимдериниҥ кандидады Михаил Николаевич Матюнин слива ӧзӱм аайынча билим-шиҥжӱ ижин бу бӧлӱкте эрчимдӱ апарып јат. Сускудагы бӧлӱктиҥ јааны агроном Николай Сайланкин, Кичӱ-Jаламандагы бӧлӱкти јиит агроном Эркемен Кунанаков башкарат. Мен каладагы тӧс бӧлӱктиҥ јааны болуп, тогузынчы јыл иштейдим. Мениҥ эки болушчы бригадир-агрономдорым: Нина Черепанова ла Татьяна Горлина. Екатерина Наквасина – јуртээлемдик билимдердиҥ кандидады. Ол тӧс бӧлӱкте бойыныҥ шиҥжӱ ижин бороҥоттыҥ сорттын јарандырарыла, оны бистиҥ республикабыстыҥ аймактарында ӧскӱрериле колбулу ӧткӱрет.
Предприятиениҥ ижи ӧзӱмдер ӧскӱрери, механизация, продукцияны садары ла бухгалтерия аайынча бӧлӱк-ууламјыларга бӧлӱлген. Бистиҥ ижистиҥ учуры тӱжӱм берер ле јарандырып (декоративный) ӧскӱрер агаштарды, алама-јиилек ӧзӱмдерди јаныдаҥ ченеп, керектӱ кемине јетире ӧскӱрериле колбулу болот.
Бийиктей ле тӧмӧнги соок аймактардыҥ ар-бӱткениниҥ айалгаларына ӧзӱмдер чыдамкай болзын деп, бу јанынаҥ тереҥ шиҥжӱ иштер ӧткӱрилет. Jиилектердиҥ чыҥдыйын јылыйтпаска кичеенедис.

—Jылдыҥ кажы ла ӧйинде слерде ӧткӱрилип турган иш керегинде тоолу сӧс…
—Jодро, уй кӧс, алама, јумурут, слива, абрикос, тайаныҥ бажы, чычрана, кызылгат ла бороҥот деген ӧзӱмдердиҥ чаалдарын, јаш тӧстӧрин кичееп ӧскӱредис. Анайда ок јарандырып ӧскӱрер агаштардыҥ чаалдарын ӧскӱрип, садуга белетейдис.

Jыл туркунына кӧрзӧ, бистиҥ иш качан да токтобойт. Иш кӧп сабазында питомниктиҥ кыраларында ла јалаҥдарында ӧдӧт. Темдектезе, јаскыда чаалдар отургузадыс, бу ла ӧйдӧ озолондыра белетелгенин јеринеҥ казып, садуга аткарадыс. Jайгыда теплицаларда јажыл черенкование ӧткӱрер иш башталат. Оноҥ теплицаларда јиилек ле јарандырып ӧскӱрер ӧзӱмдерди кӧптӧдӧ ӧскӱрер иш ӧдӧт. Тӱжӱм берер агаштарга прививка эдип, кӧптӧдӧдис. Бу јанынаҥ иш кышкыда ла јаскыда, оноҥ орой кӱсте база болот. Jайгыда иш — ӧзӱмдерди чеберлеери, арчыыры, јериниҥ кыртыжын јымжадары. Jай ӧйинде озолондыра белетелген јерлерге, јаҥыдаҥ јӱзӱн-башка ӧзӱмдердиҥ кичинек тӧстӧрин отургузадыс. ²йи келзе, бу јерлердиҥ тӱжӱми јуунадылат.

—Иштиҥ турулталарын кӧрӧри качан болот?
—Озо ло баштап тайаныҥ бажыныҥ тӱжӱмин јуунадары ӧткӧн. Эмди јердиҥ јиилегин јуунадар ӧй ӧдӱп јат. 2017 јылда бисте бу јиилектиҥ 6 тонна тӱжӱми јуунадылган болгон. Быјыл кичӱ изӱ айда турган изӱлердеҥ улам, јердиҥ јиилегиниҥ бӱдӱми, былтыргызына кӧрӧ, кичинек те болзо, је сӱреен кӧп бӱткен. Быјылгы тӱжӱминиҥ текши кеми былтыргы кеминеҥ ажа берер.

Албаты јердиҥ јиилегин јуурына кӧп келет. Анчада ла Кош-Агаш, Улаган, Оҥдой, Шабалин ле Кан-Оозы аймактардаҥ. Каланыҥ улузы амыраар кӱндерде кӧп болот. Jиилекти бойыҥ јууп алзаҥ, 1 килограммыныҥ баазы 150 салковой болзо, јуунадылганын садып алар баа — 180 салковой. Мынаҥ ары кара бороҥотты јуур ӧй келер. Бу јиилектердиҥ башка-башка сортторын ӧскӱредис. Олор быжатан ӧйиле, тыш бӱдӱмиле, амтамыла бой-бойынаҥ аҥыланат.
Бороҥоттыҥ кийнинеҥ аламаны, јумурутты јууры башталар. Алдында јылдарда олорго шёлкопряд ла боярышница деген курттар салтарын јетиргенинеҥ улам тӱжӱми ас болгон. Олорды јоголторы јанынаҥ јаан иш ӧткӱрилгениниҥ шылтузында быјыл тӱжӱми бийик болор.

Кӱскиде саду јанынаҥ иш кидим ӧдӧт. Тӱжӱмди садарыла коштой, чаалдарды казып, садар иш база бар. Бу ӧйдӧ биске Россияныҥ талаларынаҥ кемиле кӧптӧҥ садыжар аргачылар келгилейт.

—Кычыраачыларга бойыгар керегинде айдып ийген болзоор, солун болор эди…
—Чыккан-ӧскӧн јерим Кош-Агаш аймакта Курай јурт, сӧӧгим моол. Адам Святослав Дмитриевич узак ӧйгӧ тискинчи болуп иштеген. Jӱрӱмнеҥ ӱч јыл кайра эрте јӱре берген. Энем Татьяна Васильевна узак јылдарга бухгалтер болуп иштеген, эмди амыралтада, Курай јуртта јадат. Андрей акам айыл-јуртту, ӱч бала чыдадат, Кош-Агаштагы «Тепло» МУП-та электрик болуп иштейт. Наташа эјем балдарыла кожо Курай јуртта јадат.
Мен 2009 јылда ГАГУ-ныҥ агроинженерия факультедин божодып, бӱгӱнги ӧмӧлигимде иштеп баштагам. Эмди билимчи-агроном болуп иштеп турум. Кирил уулчагыма ӱч јаш.

Учурал келижерде, кожо иштеген Владимир Михайлович Дерюковко ло Ольга Викторовна Кузьминага јаан быйанымды айдадым. Мен ишке јаҥы келеримде, бу ченемели бийик улус ижимди оҥдоорына ӱредип, билбезимди јаантайын јартап ла кӧргӱзетен болгон. Кожо иштеп турган ӧмӧлигиме база јаан быйанымды айдадым. Бу кайралга мен кожо иштеп турган ӧмӧлигимниҥ јӧмӧлтӧзиле јеткем деп айтсам, јастыра болбос.

—«Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ јиит кычыраачыларына нени кӱӱнзееригер?
—Алтай јииттер, јайалтагарды, кӧгӱс байлыгарды, јилбӱгерди ӧскӱригер, элбедигер. Jииттер, кайда ла јӱрзеес, бис алтай албатыбыстыҥ јӱзи деп, ундыбай јӱрели.

Л. КУРТУГАШЕВА куучындашкан.