Алтайдын Чолмоны

«Jӱрӱмди јӱрер ле керек…»

24.07.2018

Бу јууктарда Госдуманыҥ депутады Родион Букачаков ло Россияныҥ нерелӱ артизи Кара Майманов Тӱштӱк Сахалинде болуп, анда Туулу Алтайдаҥ барган јерлештерле туштажу ӧткӱргендер. Бу јол-јорык керегинде Кара Амырчинович мынайда куучындайт.

—Бис Родион Борисовичле бу јол-јорыкты былтыр темдектеп алган болгоныс. Быјыл јаан изӱ айдыҥ 4-8 кӱндеринде ӧйди келиштирип, солун јерде јадып ла иштеп турган алтайларга айылдап барып келдибис. Ар-бӱткени биске тӱҥей јер эмтир. Областьтыҥ тӧс калазын, Сахалинди, Туу-Кайадый ла Комсомолкадый «сӱмерлер» мык ла курчаган тургулап јат. Jажыл кебин тартынган сӱрлӱ-јараш јер болуптыр. Алтайдаҥ ойто ло Алтайга јангамдый деп билдирген эди. Мен Новосибирсктеҥ учкам, Родион Борисович — Москвадаҥ. Ол кӱн мында айас, јылу кӱн турган. Сахалинде чала серӱӱн болгон. Аэропортто улус бастыразы курткаларлу. Jыбарлап, тыҥ салкындаган. Самолет отурып болбой, аэропорттыҥ ӱстиле эки катап айланган, је учы-учында отурган.

—Аэропортто јылу уткуул болгон деп уккан эдим. Алтайлар ӧскӧ јерде алтайлар ла болуп артып турганы кандый јакшы. Ыраакта јаткан јерлештердиҥ кӱӱн-табын јаҥыс ла јарадар керек деп бодойдым.
—Айтканаарла јӧпсинип турум. Оскӧ јер ӧскӧ лӧ не. Кижиге ајарудаҥ ӧскӧ база не керек. Туура јерде јаҥыскан эмес болгонымды мен салкыны сыылаган Сахалинде база сестим. Jуулган алтайларымды кӧрӱп, кӧӧрӧмим тутты, кӱӱн-санаам кӧдӱрилди, сӱӱндим. Jерлежӱниҥ јааны Валерий Коммунарович Чадаев кабыра кучактап, јылу сӧстӧрин айтты. Ардак-омок Александр Кӱндӱчинович Торбогошев јогынаҥ мындый кӱндӱӱ-кӱреелер чек болбойтон эмтир. Бис экӱ туку студент тужыстаҥ бери најылар. Мында ла база бир јуук јерлежиме, Красноярскта культураныҥ институдында кожо ӱренген Вера Поповага јолуктым. Эркеш Кулаковтыҥ эрчимдӱ ле ӧктӧм кӱӱни меге база јарады. Анайып, алтай кеп-кийимдерин кийген јерлештерис аэропортто боорсок-чегендӱ уткыдылар. Айдарда, Сахалин јаар јол-јорыгым јарт ла калас болбогон. Эне-кабай болгон Алтайдаҥ «апарган» кучакка батпас элем-селем эзенимди бу эреен јайда ыраакта јаткан јерлештериме тӧкпӧй-чачпай јетирдим деп, агы-чегин айдар аргам бар.

Jерлештерис мени озо ло баштап каланыҥ бойыла таныштырдылар. 1945 јылда Японияла болгон јуу-согуштарда јеҥ јастанып јыгылган јуучылдарга учурлай тургызылган Парк Свободы деп кереесте болдыс. Бу мемориалда Яприн деп кижиниҥ ады-јолы бичилгенин кӧрдим. Тӱндӱк Сахалинниҥ сӧӧксалгыштарыныҥ бирӱзинде база эки алтай јуучылдыҥ ады-јолдоры бичилген кереес бар деп айдыштылар. Jерлежӱниҥ турчылары ого барып, чеден-оградазыныҥ ичин ӧлӧҥ-чӧптӧҥ арчыган болтыр. Ол кӱн Сахалинниҥ музейлерине де кирип јӱрдибис.

Эртенгизинде темир јолдыҥ ишчилериниҥ ДК-зында репетиция ӧткӱрип, эҥирде 18 саатта концерт бердим. Jай ӧйинде улус эмеш ас болуп калды. Алтай јаар отпускага јанган, Эл Ойынга атанган, талай-теҥистерди кечире балыктап барган улус ас эмес болгонын ајардым. Ортолыкта бӱгӱнги кӱнде 2 муҥга шыдар алтайлар јадып турган деп айдышты. Концерт башталып ла јадарда, туку Курильский ортолыктаҥ Каспа јуртта кожо чыдаган јерлежим Аржана Неметова телефон сокты. «Калак-кокый, концертке келип болбодым, јӧмӧлтӧ болзын деп, акча ийип јадырым» — деп айтты. Туштажуда Родион Борисович Сахалиндеги јерлештерге Алтай Республиканыҥ тегерик сӱр-темдегин ле тӧрт маанызын табыштырды. Концертте јербойындагы администрацияныҥ ишчилери, армяндардыҥ ла татарлардыҥ диаспораларыныҥ чыгартулу улузы турушты. Сахалинде иштеп турган Мерген Тадыров сценага база чыккан. Jайалталу кӱӱчи концертте гитарала ойноп, меге тыҥ јӧмӧшти. Концерт эки сааттыҥ туркунына ӧткӧн. Кӧжӧгӧ јабыларда, јерлештерис сценага чыгып, биске курлар курчады.

—Кара Амырчинович, ыраакта јаткан јерлештереерди кандый кожоҥдорло сӱӱндирдигер?
—Сахалинде јаҥы чыгып јаткан кӱӱлик альбомымныҥ презентация-таныштырузын ӧткӱрдим. Ого 17 кожоҥ кирип јат. Кезиктерин јерлештерим садып алды. Кӧп сабазын ӱлеп, сыйлап бердим. Акча-манатла эмеш тутактар бар. Jе јада тура, толо кеминде чыгар ла деп иженип турум. Тӧрӧлчи кӱӱндӱ јерлештерис Родион Букачаков, Аҥчы Самтаев, Эдуард Текенов, Андрей Ялбаков, Эжер Татин ле оноҥ до ӧскӧлӧри јӧмӧжӧӧчи болгондор. Кӱчӱрген ай киреде Горно-Алтайскта оныҥ презентация-таныштырузын ӧткӱрерге амадап турум. Альбомды кӧптӧдӧ чыгарып, эл-јонго энчи эдип артыргызып салар кӱӱн-санаа бар. Jӱрӱмди кем билер оны? Салым деп кайракан кижиге та канча јаш јажырып алган? Оны эртедеҥ айдар ла билер арга јок. Эзен-амыр јӱрерде, бары-јогын канча ла кире кӧп бӱдӱрип салар керек.
Сахалинде болгон концерт дезе бир канча бӧлӱктеҥ турган. Баштапкызына ак-јарыктаҥ эрте јӱре берген Евгений Абраимовтыҥ чӱмдеген кожоҥдоры кирген. Чыгарып јаткан јаҥы альбомымныҥ ады бу јайалталу кӱӱчиниҥ «Jӱрӱм» деген јап-јакшынак кожоҥыла јуук колбулу деп айдар керек. Альбом «Jӱрӱмди јӱрер ле керек…» деп адалат. Концерттиҥ баштапкы бӧлӱгинде анайда ок Россияныҥ нерелӱ артизи Валерий Киндиковтыҥ эземине учурлалган кожоҥдор јаҥыланган.

Экинчи бӧлӱкти ӱй улустыҥ јӱрӱм-салымына учурладым. Салымы кӱч ле салымы ырысту эје-сыйындарга мен јол-јорыктарда кӧп учурап јадым. Кожоҥ кижини кӧкӱдер, кижини сӱӱндирер, кижини ыйладар, кижини санааркадар ийделӱ болгонын улус јакшы билер. Олор салымы кӱч кӧӧркийлерди бир де кезек ӧйгӧ болзо, јазып эмдезе, меге анаҥ ӧскӧ алкыш керек јок. Ол кӱн ары кӧрзӧ ай, бери кӧрзӧ кӱн кеберлӱ алтай эпшилерге учурлай Анатолий Jурункинниҥ чӱмдеген кожоҥдоры јаҥыланган. Мениҥ репертуарымда Валерий Ободзинскийдиҥ де, Вадим Мулерманныҥ да кожоҥдоры база бар. Сахалиндеги јерлештерис олордыҥ кожоҥдорын база јакшы уткыгандар. Эки саатка чыгара улалган концертти бойымныҥ чӱмдеген кожоҥдорымла тӱгестим. Jӱрекке кару ла јылу бу туштажу-эҥирдеҥ эске јып-јылу санаалар артып калды.

—Сахалинде јадып турган јерлештеристиҥ бойлорыныҥ кӱӱн-санаазы кандый эмтир?
—Ардак-омок. Бастыразы эрчимдӱ иштегилеп јат. 2-3 те јерде иштеп турган улуска јолуктым. Ыраак јерде бой-бойлоры ортодо нак јӱргӱлеген деп кӧрӱнди. Алтайлардыҥ андагы јерлежӱзиниҥ баштаҥкайлу кӱреези база эрчимдӱ иштеп јат. Jондык учурлу керектерди бойлорыныҥ ла арга-кӱчиле бӱдӱрип турганын ајарып кӧрдим. Jерлештер фонд ачарга јат. Олордо јерле колбулу сурактар база бар. Jерлежӱниҥ туразын тударга јер алар керек. Сахалинде јаткан диаспоралардыҥ байрамдарында, туштажуларында, концерттеринде туружарга, алтай кеп-кийимдер ле ойноткылар база керек болуп јат. Бу сурактарла олор Госдуманыҥ депутады Родион Букачаковко баштангандар.

Олордыҥ айттырган от-јалбышту эзенин тӧрӧл газедибис ажыра эл-јонго јетирип јадым. Jерлештерис Сахалин јаар иштеп келген јаҥы улуска арга-чыдалыс јеткенче болужарыс деп айдышты. Jол-јорыктаҥ јанып келеле, олорго эртенгизинде ле бу ортолык јаар балыктап барып јаткан улус ажыра комус аткардым. Ол кӱн Горно-Алтайсктаҥ Сахалин јаар јирме кижи атанган. Айылдарында артыкташкан ойноткыларлу улус бар болзо, меге баштанзын деп сурап турум. Арганы табып, јерлештериске аткарарыс. Сахалиннеҥ Алтай јаар атанар алдында Охотский талайдыҥ јарадына барып јӱргенис. Токуналу айалгада табылу отурып, јаҥы таныштарымла лапту ла куучындаштыс. Талайдыҥ чайпалган толкулары кӧстӧриме эмди ле кӧрӱнет. Jылу уткуул учун Сахалиндеги јерлештерге быйан айдып турм.

—Кара Амырчинович, јилбилӱ куучын-эрмек учун Слерге јаан алкыш-быйан. «Jӱрӱмди јӱрер ле керек…» деген јаҥы альбомыгардыҥ чыгарын энчикпей сакып турус. Ижигер мынаҥ да ары једимдӱ ӧтсин.

Куучын-эрмекти П. КАБАР ӧткӱрген