Настройки отображения

Размер шрифта:
Цвета сайта:
Ностройка изображения
Ностройка изображения

Настройки

Алтайдын Чолмоны

Кӱчи јетпеди

24.07.2018

(Куучын)

Кышкы эҥир чӱрче ле кире берди. Айландыра туулар, аркалар соогын тартынгылап, ыҥ-шыҥ тургулай бергендий. Бу кышкы јурукты изӱ јердеҥ келген кижи кӧргӧн болзо, бу ӱргӱлјикке тоҥып калган алтай эмтир деп сананар эди. Тӱжиле табыштанган јаан эмес јурт тымып, туралардыҥ кӧзнӧктӧри јаркындалып, трубаларынаҥ ыштар чӧйилгилеп, ӧтӧклӧ јытанган кирлӱ оромдоры ээн болгылап калды. Бу кыш бийлеген талада соок. Кӧскӧ кӧрӱнбес сооктыҥ «черӱзи» бу уйуктаарга белетене берген јурттыҥ ичиле јайылып, туралардыҥ кӧзнӧктӧрин тоштолтып, јуруктарын јурап, соок салкын болуп биригип, сыгыргылап, ончо ло немени тоҥырарга албадангылап тургулады. Jаҥыс ла ӧрӧ јайылган кӧк-торко теҥериде јӱс тӱмен јылдыстар бу соокко јакшызынгылап тургандый имдежип, тӱндеги ойындарын баштагылап ийгиледи. Карга бастырткан јурттыҥ чике ле ортозыла ӧткӧн Чуйдыҥ јолы карарып, тоштолгон јерлери тӧҥӧштӧрдӧ кӱйген оттордоҥ јаркындалып, сакылтада јаткандый кӧрӱнет. Кышкы эҥир койылып, тӱн ӧҥӧлӧп кире берди.

Jурттыҥ сол јанында, сыраҥай ла Чуйдыҥ јолыныҥ кӱнбадыш келтейинде турган таштарлу, кайыр кайаларлу бийик кырдыҥ кийнинеҥ теп-тегерик толун ай чыгып келеле, кырга јӧлӧнип, јуртты јалкурганду ајыктап отурды. Бу соокто ӧрӧ-тӧмӧн баскындаган улус та кӧрӱнбейт. Jаҥыс ла јолды јемзенип кечкен ийт кӧрӱнип, бир-эки ийттиҥ ӱргендери угулып, ойто ло тым боло берди. Бу ла ӧйдӧ Чуйдыҥ јолын эски сары фуфайкалу, калыҥ, јылу, кара штанду, бажында кептей кийген спортивный бӧрӱктӱ, буттарында тамандап салган кара пыймаларлу, ӧҥи ӧчӱп калган эски рюкзак јӱктенген, тӧртӧн јаштаҥ ажып калган эр кижи кечире базып браатты.

«Бу соок качан токтогой не? Бу јӱрӱм деген јӱк качан јеҥилер, мынаҥ ары канайып јӱрер?» деген уур санаалар Попоны торт ло кемиргилеп тургулады. Чуйдыҥ јолын кечип, Попо караҥуй јурттыҥ оромыла айылы јаар ууланды. Канча катап тамандалган эски кара пыймалардыҥ алдында такталбаган кар табышту кыјырайт. Корон соок јакшызынгандый: Попоныҥ тумчугын, јаактарын јалап, јӱзин бӧктӧй туткан јыртык меелейлӱ оҥ колыныҥ сабарларыныҥ баштарын тиштеп турды. Попо бу ла јуртта ӧзӱп чыдаган. Эне-адазыныҥ сок јаҥыс уулы болгон. Энези ле адазы мында ла иштеп, салым конокторы једерде, божогылап калды. Олор јаҥыс уулын кичеегилеп, јажыдып, ӧскӱргилеп салган. ¯редӱлӱ кижи болзын деп, јаан калага ӱредӱге де ийгилеген, акча-манатла јеткилинче болушкандар. Jе уулы јетире ӱренбей, јанып келген. Удабай кижи алган, энезиниҥ ле адазыныҥ мойнына отурып алган. Аракыга јайылган. Оныҥ учун Попо јалку, нени де керектебес кижи.

Энези ле адазы бу јуртка кӧчкилеп келген учун, мында јуук улузы да јок. Алган эжи база ла бу јурттыҥ, ӧскӱс кижи. Jашта ла энези божоп калган, јаан энезинде ӧскӧн, сурас. Тӧрӧӧн-тууганы база јок. Кӧӧркий келин шыралап јат. Беш балазын чыдадып алар деп, кандый иш этпей турган деп айдарыҥ. Эки јаан кызы городто ӱренген, эмди энези оорып, јада берерде, јангылап келген. Кийимге, курсакка акча керек те. Оору энезин, сыйнын ла эки кичинек карындаштарын кем кӧрӧтӧн…

Бу калганчы ӧйлӧрдӧ кӧӧркий энези кыжыла кузуктаган, соокко ӧткӧн. Адазы Попоныҥ санаазы јаҥыс ла аракыда, јурттаҥ ыраак јокто айылдаш јаткан Михаилдиҥ турлузына очередьке барып келет, ого ӧлӧҥ эдижет. Нениҥ учун дезе, мында бир карган уйы, бир торбогы бар. Тоолу уй, кой болгон, онызы да кыстардыҥ ӱредӱзиле кожо бастыра божоды. Эки ат азыраган Попо аттарын керектебей, аракыдап јӱрерде, улус уурдай берген. Кемдер јигенин Попо билер, је аргалу-чакту улусла Попо канайып тартыжатан, кӱч јок то. Калганчы карган уйды эртен Оҥдойго апарып садар, акчазыла балдардыҥ энезин город апарар. Соокко тоҥып, арып калган Попо айылына јууктап келди. Эскирип калган чеденниҥ штакетниктери сынып, кезик јерлеринде јоголып калган. Эски эки кып туразы карга бастырткан, кӧзнӧктӧриниҥ отторы ӧчкӧн, шык ла болуп калган санааркашта турды. Телефонныҥ јаантайын сынык каалгазыныҥ јанында тургузылган тӧҥӧжи эзинге табыш чыгарып турды. Бу тӧҥӧш тоолу јыл кайра тургузылган, јанында айылдажыныҥ айылына телефон тургузарда. Jер кату, ташту учун, орозын тереҥ каскылап болбой тургузала, база бир столмоло теркиштеп салгылаган. Эмик тарткан шајыҥды кыйын тургузып салган учун, ол салкын-эзин ле болзо, табыш чыгарат. Попо бу тӧҥӧшти мактанып турган кижиге тӱҥей кӧрӧтӧн. Торт ло башкыјыл талдаштар тушта, мен учун ӱнерди беригер деп, келип јӱрген јаан јамылу ӧгӧӧндий. Ол база ла мынайып турала, јакшы јӱрӱм экелерим, иш-тош болор деп, «кулакка лапша илген». Эмди ол депутат. Jӱрӱм ол ло бойы. Иш те јок, эттиҥ баазы да бийиктебеген… Бу тӧҥӧштиҥ эҥ ле корондузы не дезе, Попоныҥ маҥдайында, јӱзинде сорбулар. Каалгазыныҥ оозында кичинек тӧҥзимек јер бар учун, Попо эзирик ле болзо, тайкылып јыгылала, бажыла бу тӧҥӧшкӧ сӱзет. Кезикте эрӱӱлге де јыгылып сӱскен учуралдар болгон.

Jылу туразына капшайлаган Попо јыгылып турганын бу да ӧйдӧ ундып, тӧҥӧштиҥ јанынаҥ ӧдӱп јадала тайкылып, та нени де кыйгырала, маҥдайыла база ла тӧҥӧшти кырпый сӱзӱп, јыгыла берди. Талымзырай берген Попо билинип келеле, аккан канды алаканыла арчып, арбанала туруп, айылы јаар басты. Каалганыҥ кыјырап ачылып-јабылганы угулала, удабай Попоныҥ эжик токулдаткан табыжы угулып, эски туразыныҥ кӧзнӧктӧриниҥ отторы кӱйе берди. Jылу турага кирип келген Попо фуфайказын уштыйла, илмекке илип, пыймаларын ушта тебеле, умывальниктиҥ јаны јаар басты. Свет кӱйе берерде, оору јаткан ӱйи ойгонып, онтой берди. Эжик ачкан јаан кызы энезине та нени де айдып ийеле, тӧринде кыптӧӧн кире берди. Попо јарылган маҥдайын умывальниктиҥ ӱстинде илген кӱскӱнеҥ кӧрӱп, колыла јапшынган канды јӱзинеҥ арчып турды. Кӱскӱнеҥ ого удура ӧйинеҥ озо карып калган, суйук, кезиктей буурайып баштаган кара чачтарлу, јӱс-тӱмен чырыштарга јураткан кунукчыл кӧстӧрлӱ, арык, сырсак кижи турды. Попо канын арчыйла, јӱзин, колын јунуп, ару коларткышла арчынала, та нени де айдып турган ӱйи јаар басты. Оору ӱйиниҥ чырайы чыгып, уйадап калтыр. Качан да кеберкек јӱстиҥ терези суйуп, тамырлары кӧрӱнип келтир. От кӱйген јодродый кара кӧстӧр ӧчӱп, кӧстиҥ јажыла толгылап, соок јаста тоҥып калган кӧк таманда чалындардый суркуражат. Ӱйи Попоныҥ колдорын арык колдорыла тудуп ыйлайт, та нени де айдып турды. Попо ӱйиниҥ јаактарын сыймап, эркеледип, унчыкты:
–Кем јок, кӧӧркийим, эртен Чоокыракты Оҥдойго апарала садарым. Сени городтӧӧн больницага апарарым, тӱҥей ле јазыларыҥ, экем.
Jаткан ӱйи кӧстӧриниҥ јаштарын тӧгӱп, Попоныҥ колдорын божодып, онтоп, кӧстӧрин јумала, тымып јада берди. Байла, оорузы эмеш токтой берген ошкош. Попо ӱйиниҥ јаткан орыныныҥ кырына отурган бойы кӧстӧриниҥ јажын јолдолтып, укпазын деп, араай ыйлап отурала, темир орынды табыштандыртпаска чек туруп, уштынбай да орынына јада берди. Тӧринде кыпта кичинек уулыныҥ уйку аразында улаарып, куучынданган табыжы угулып турды. Бу мындый уур јӱрӱмде балдарды канайып чыдадып, бутка тургузар? Jаандары уулдар болгон болзо кайдар. Уулдар ӧткӱре кичинек. Бирӱзи баштапкы класста, кичинеги тӧрт јашту. Олордоҥ јаан кыс ӱчинчи класста ӱренет. Оноҥ јаандары калада техникумда ӱренгилеген. Олор школды јакшы божоткондор. Школдо мактуда болгылаган, је городто ӱредӱге кирип, ӱренип болгылабады. Акча деген кӱрӱм јаантайын јок, једишпес, а кыстарга кийинер керек. Общежитие, квартира учун тӧлӧӧр керек, курсагы кайда.

Попо балдары керегинде ачу санааларга бастыртып јада, эртен уй садып, Оҥдой барар керек деп ӧскӧ санааларга кӧчӱп, айылдаш Алексейди уй апарып берзин деп айбыланганын, карган Чоокырактыҥ баазы канча болгой не деп чоттоп јадала, уйуктап калды. Попо эрте туруп, ӱйиниҥ тӧжӧгин солып, курсак кайнадала, балдарын ойгозып, Алексейдӧӧн шыйдынды.

Эртен турагы соок тыҥып, кӱн чыккалакта, капшайлап соодор, тоҥырар дегендий торт ло кулактарды, јаактарды тиштеп турды. Айландыра туулар тӱнде тоҥгылап калгандый, табыш та јок тургулайт. Jурт уйкунаҥ ойгонып, трубалардаҥ ыштар чӧйилип, таҥкылап јатты.

Алексей, байла, туруп калган болбой. Машиназын изиделе, турлуга барып, чоокыр уйды кӧлӱкке чыгарып, капшай ла Оҥдойго једер керек деп сананып, Попо базып браатты. Буттары алдында тоҥгон кар кыртыштанып, кыјырайт. Удабай ол Алексейдиҥ туразыныҥ јанына једип келди. Чеденниҥ ичинде ГАЗ-53 кӧлӱк кӱркӱреп, изип турган эмтир. Эски, бортторында ӧтӧк јапшынып, кадып калган, канча јердеҥ кабырылган кӧлӱк карган баатыр куучындагандый иштейт. Кӧлӱктиҥ ары јанында чеден-кажагандардыҥ кырында обоолордоҥ карган Казар, каалганаҥ ӧскӧ кижи кирип јатканын угала, эк-ӱч катап јоон ӱниле ӱрӱп ийеле, Попоны танып, токтоп калды. Попоныҥ ӱйи Алексейдиҥ адазыныҥ карындажыныҥ суразы болгон учун, Алексей сыйным деп, јаантайын айылга кирип чыгатан. Балдар да Алексейге таайсып, тооп јӱргӱлейт. Бу мындый тӱбек боло берерде, Алексей Попого кӱчи јеткенче ле болужат. Кӧрзӧҥ, бӱгӱн де таҥ алдында кӧлӱгин изидип, белетенип алган. Тоҥып калган сенекле кыјырада базып, Попо шык ла эттирте јылулаган тураныҥ эжигин ачып, озолоп кирген соок кейле кожо турадӧӧн кирип келди. Алексей курсак-тамак тургузылган столдыҥ ары јанында: эжиктӧӧн кӧрӱп, колында шајыҥ айакту чайлап отурды. Jайгыда салган јаҥы печкеде от тырсылдап кӱйӱп, кырында тургузылган чӧйгӧндӧ суу бортылдап кайнайт.

Айландыра туулар, јалаҥдар шык ла эткен тымыкта, уйкуда. Кары арчылган, салкындар јарыжып ойногон, кара армакчыдый чӧйилген Чуйдыҥ јолыла эски ГАЗ-53 табылу кӱӱлеп, капшайлап, соок салкындарга удура шуҥудып браатты. Будугы чыгып калган эски кузовто уй тартарга тургузылган бийик шиттердиҥ кийнинде арык, чарбак, карган Чоокырак кузовтыҥ бажында темир бортко јапшынган, талбак кулактарыла кызынган турды. Сыгырган соок салкындар оныҥ арык кабыргаларлу кӧксин ӧткӱре согот. Кӧӧркий ийнек узун кирбиктерлӱ кӧстӧрин јумуп, ӧткӧн јайларды, Попоныҥ сӱт ичкен кичинек борчолорын, эртен-эҥир саап, айдаган кару ээзи ӱй кижини санап барып јаткандый. Попоныҥ балдарын, ӱйин Чоокырак кайда ла кӧрзӧ, танып, токтоп, олордӧӧн баштанып, мӧӧрӧп туратан.
Мотордыҥ јылу кабинада кӱӱлеген кожоҥына Попо уйкузырап, бажын кӧксине тӱжӱрген отурды. Алексей башкӱн аҥдап барып јӱргенин куучындап, кӧлӱгиниҥ тискинин јымжак толгоп браатты. Каа-јаада удура келген кӧлӱктер ыштарын буркурадып, элестелип ӧдӧт.

Удабай ышка кӧмӱлген, тал-табышка кайнаган Оҥдой јурт кӧрӱнип келди. Бу соокто јылу кийинген, јакаларын кӧдӱрген улус ӧрӧ-тӧмӧн чубажат. База ла бир кӱн башталган, јаҥы кӱн. Кемге де сӱӱнчи сыйлаар, кемге де тӱбек экелер. Бу да кӱн ӧдӱп калар. Алексей кӧлӱгиниҥ маҥын арайладып, удура келген кӧлӱкти божодып ийеле, јаан јолдоҥ чыгып, эт алып турган орус уулдыҥ айылы јаар маҥтатты.

…Чоокырак садылган. Уйды айдагылап, бойнядӧӧн кийдирип јадарда, кӧӧркий эбирип келеле, Попого баштанып, ачу-ачу мӧӧрӧгӧн. Байла, не болорын билген болор. Попо колдорында чаазын акчалар тудунып, бойняныҥ конторазынаҥ чыгып келди. Чоокыр уй арык болгон, бескези ас. Бу канчыйан акча, неге једер деп сананып, Попо акчанаҥ бензинге, эки шил ак аракыга алып јатты. Бу ла ӧйдӧ текпиштеҥ тайкылып јыгылала, бажыла та неге де сӱсти. Билинип келеле кӧрзӧ, айылыныҥ јанында ла тӧҥӧштий тӧҥӧш турды. Бажынаҥ карын кан акпайтыр. Попо бажында сӱскен јерин сол колыныҥ алаканыла сыймап, оҥ колыла јерде тӧгӱлген акчаны јууп отурды.

Эски ГАЗ-53 кӱчтӱ кӱркӱреп, удура соккон салкындарды јеҥип, јанып браатты. Тискин толгогон Алексей санаада, курч кӧстӧриле алын јолын ајыктап, кезикте јанында уйуктап отурган эзирик Поподӧӧн кату кӧрӱп, маҥтадып брааты.
Ол кӱн уйды садала, эзирик Попо јанып келген болзо, ӱйи божоп калган деп, улус јуулыжып калтыр, балдары ый-сыгытта отургылады.

Эки кӱнниҥ бажынаҥ Алексейдиҥ ГАЗ-53 кӧлӱги табылу кӱркӱреп, уйдыҥ ӧтӧги јапшынып, каткан темир кузовында Попоныҥ ӱйиниҥ мӧҥкӱзин салган, калаҥы Попоны ла ыйлашкан балдарын отургыскан, сӧӧксалгыш јаар ууланган. Кӧлӱктиҥ кийнинеҥ јурттыҥ улузы кунуккылап калган баскылап бараатты. Чап-чаҥкыр теҥериде кышкы кӱн каткырат. Айландыра кар-јууркан кӧс кылбыгар мызылтта јаткан. Кӱн айас та болзо, је бу соок кыш. Попоныҥ балдарыныҥ ый-сыгыды јӱректи сыстадар кунук экелип турды.

…Jер-эне јасла кожо ойгонып, јаранып ийген. Аркаларда, јалаҥдарда јӱзӱн чечектер кӱнниҥ јылу чогына эркеледип, јаскы эзинге јайкангылап тургулады. Одоштой аркада кӱӱктер ыйлажат. Сӧӧксалгышка ууланган јолло ойто ло Алексейдиҥ кӧлӱги барып јатты. Эки кӱн кайра Попо бууга салынып койгон…

Кӱски кӱн кунукта, каланыҥ оромдорыла сары јалбырактар учкулайт. Jылу эзин араайынаҥ сыгырып келеле, детдомныҥ эжигинеҥ ыраак јокто отургышта отурган оогош уулчактардыҥ баштарын сыймап, јоголып калды. Кичинек уулчак энезине јанатам деп, ыйлап турган эмтир. Jааны карындажын токтодып болбой, экилези ыйлажат. Детдомныҥ эжиги ачылып, семис, болчок орус келин чыгып келеле, уулчактарды мекелеп, јединеле, турадӧӧн киргилей бергиледи. Ойто ло кӱски эзин кунукчыл сыгырып келеле, јаҥы ла эки уулчак отурган отургыштӧӧн тӧгӱлген сары бӱрлерди чачып, јоголып калды. Борорып калган теҥеринеҥ бир-эки тамчы тӧгӱлип, отургышта јаткан јалбырактарды калырадып тӱжӱреле, кӱски кунук тура берди.

С. УРЧИМАЕВ

ТОП

«Баатырларыс ойгонып калды…»

(Башталганы 1-кы номерде) «Алтын-Эргек» кай чӧрчӧкти сценада «Ээлӱ кайдыҥ» турчыларыла кайлап отурыс. Ол тушта мениле саҥ башка учурал болгон. Кандый да ӧйдӧ сӱнем чыга бергендий, бойымды ӱстинеҥ тӧмӧн ајыктап турум. Топшуур согуп турганымды кӧрӧдим. Ол ло ок ӧйдӧ коштойындагы, алдыгы, ӱстиги телекейлерге јӱрӱп, олордо не болуп турганын, ондогы јӱрӱмди база кӧрӱп турум. Ончо ло бойым

Малдыҥ сӧӧк-тайагыла тудуш јаҥдар

Кыптунак Малды сойгон кийнинде эҥ ле озо этле кожо кыптунакты кайнадар учурлу. Јаак Эки јаакты айрыйла, бирӱзин тургуза ла кайнадар. Оноҥ башка эки јаак јадала, «арткан этти јип салар». Ол тушта этти јизе, курсакка бодолбос. (К. И. Санин) Кары Карыны энедеҥ јаҥыс бӱткен кижи јарбас керегинде албатыда чӱм-јаҥ бар. Оныла колбулу мындый кеп-куучын арткан: «Бир

Јаҥарыс бистиҥ Алтайга јаҥыланзын

Јаҥы Койон јылдыҥ бажында телеҥит јаҥарыс коштойындагы Алтай крайда профессионал студияда јыҥыраганын интернетле «нӧкӧрлӧжип» турган улус уккан-кӧргӧн лӧ болбой. Оны кӧргӧн кижиниҥ база ла катап «Улаган тыҥ!» деп, кӧксине чабынар кӱӱни келер. Бу узак јолды кӱчсинбей, Улаган аймактыҥ кеендикти, узанышты ла спорттыҥ албаты бӱдӱмдерин элбедер тӧс јериндиҥ башкараачызы Мерген Тельденовко, Алтай Республиканыҥ ат-нерелӱ артисттери Марина