Алтайдын Чолмоны

Кӱӱлик сый — айылчылардаҥ

24.07.2018

Эл Ойын быјыл Алтайыстыҥ эҥ ыраак Улаган аймагында ӧткӧни айылчыларды карын да јилбиркетти ошкош. Кӧп улуска јербойыныҥ аҥылу ар-бӱткенин де кӧрӱп алар шылтак болды. Бу шӱӱлтени ӧскӧ тергеелердеҥ келген айылчылардыҥ концертиниҥ туружаачыларыныҥ куучындары кереледи. Олордыҥ кӧргӱскен концерти байрамныҥ солун кӧрӱлериниҥ тоозына кирген, кӧп улус оны соныркап кӧргӧн.

Концертти Кемеровский областьтыҥ Новокузнецк калазынаҥ келген шор укту албатыныҥ культуразыныҥ «Аба-Тура» деп тӧс јериниҥ туружаачылары ачкан. Моданыҥ Светлана Ачолова башкарган «Элегран» деп албатылык театры модельер-дизайнер Наталья Галичинаныҥ иштериле таныштырды. Олор шор албатыныҥ кеп-куучындарына тайанып, кыс баланыҥ кеп-кийими ле тулуҥы ӧскӧ кижиге кандый кӧпти айдар аргалузын кӧргӱсти. Ӧзӱп јаткан јашӧскӱримге јилбилӱ ле тузалу јетирӱлер эдилди. Бу ок тергеениҥ адынаҥ албатылык кӧрӱлердиҥ ле фестивальдардыҥ лауреады, эстраданыҥ кожоҥчызы Мария Топакова «Именчам» ла «Кемне, кемне кооленчан», Беково јурттаҥ телеут албатыныҥ А. Шабуракова башкарган «Солоҥы» деп фольклорлык ансамбли «Мана-Чечек» деп кожоҥдорын сыйлады.

Кыргыз таланаҥ Бишкек каланыҥ мэриязыныҥ албатылык ойноткылардыҥ оркестриниҥ кожоҥчызы Нурзат Айдаркулова бойыныҥ тилиле, оноҥ су-алтайлап Ирина Кензинаныҥ репертуарынаҥ алылган, бистиҥ ончобыска таныш «Алтайым» деп кожоҥды кожоҥдогоны солун болды. Ирина бойы сценага чыгар тушта оны Кыргыз Республиканыҥ культуразыныҥ отличниги деп јарлаганы Иринаныҥ јайалтазы карындаштык тергееде бийик баалалып турганын керелейт.

Ӧскӧ талалардыҥ концерти деп кӧрӱп отурзаас, база бир јерлежис Эдуард Кызыловтыҥ ады-јолы адалды. Jе сценага Сахалинский областьтыҥ Поронайск калазынаҥ келген айылчылар чыкты. Олордыҥ «Угол зрения» деп адалган бијелик ӧмӧлигин нерелӱ артизис бу калага иштеп барала, тӧзӧгӧн эмтир. Балдардыҥ ӧмӧлиги Шоҥкор Модоровтыҥ чӱмдеген сӱӱнчилӱ кӱӱзине Эдуард Кызылов бойы тургускан «²ркӧлӧрдиҥ бијезин» кӧргӱсти.

Монгол јеринеҥ келген «Ойрад» эл драма театрдыҥ солизи Тулгаа Жаваа ла Монголияныҥ культуразыныҥ эрчимдӱ ишчизи, кайчы Дамдинсурэн Басан бойыныҥ тилиле элойынчыларды уткып, јайаан ижиле јилбиркетти. Олордыҥ кайлаганы да, аттардыҥ маҥын ӧткӧнип бијелегени де бистийинеҥ чек башка эмтир.
Тыва Республикадаҥ Аяс Куулар ла Вячеслав Манчин игил ле дошпулуур ойноткыларла ойноп, айылчылардыҥ кӧрӱзин тӱгескен.

Кычыраачыларды солун айылчыларла, олордыҥ куучыныла кыскарта таныштырадыс.
В. Манчин: «Бис Эл Ойынга јолгурым келгенис. Майма аймакта кайындарыма айылдап келеристе, олор Эл Ойынга кычырды. Бистиҥ јерде ӧткӱрилип турган албатылык байрам «Наадым» деп адалат. Ол мал азырап турган улустыҥ байрамы деп чоттолып та турза, ончозы ла бир аай байрамдайт».

А. Куулар: «Бис айылчылардыҥ концертинде туружып, игил ле дошпулуур деп ойноткыларыстыҥ ӱниле алтай калыкты таныштырдыс.
Алтайда баштапкы катап, ончо ар-бӱткенниҥ јаражын кайкабас эмес јер. Кырлар ла кырлар, аралап ойгон јолдор ло кобыларда јажынган немедий јурттар турганы кӧскӧ эҥ озо илинет. Бисте кырлар бар, је слердиҥ кырлардаҥ башка деп айдар керек.
Байрам кӱндерде таныштарыстыҥ айылында токтогоныс. Кӱндӱзек ле јымжак улуска туштаганыс, олорго быйан айдып турус. Кийнинде келишсе, база катап Алтайга, јол ачылганына тудунып, кӧндӱре ле Улаганга амырап келер амаду тургузып алдым».

Дмитрий Комаров, следователь, Поронайсктаҥ: «Бу ла кӱндерде, айдыҥ толунында, Сахалинде слердиҥ Эл Ойын ошкош байрам ӧдӧр. Ол «Талайдыҥ ээзин азыраганы» деп адалат. Анда аҥдардыҥ бијелерин бијелеп, талайдыҥ ээзиле јӧп тургускан байрамыс ол. Удабас ла кызыл балык тудары башталар. Озодоҥ ло бери бу балыкты тудардаҥ озо тьалайдыҥ ээзин азыраары јаҥжыгу болуп, байрам ӧткӱрилип јат. слердиҥ бијелерде аттар кӧп кӧргӱзилет. Бистиҥ албатыда — тӱндӱк јеристиҥ аҥдары
Эл Ойынга келген улустыҥ кӧбизи сӱрекей эмтир. Спорттыҥ кандый ла бӱдӱмине, албатылык ойындарга јилбӱзи јаан албаты деп кӧрдим. Кажы ла спортчы, јиит алтай уул кандый ла бӱдӱмде туружып турганын јарадып темдектедим. Элди јууган, нак эдип бириктирген тузалу ла јилбилӱ байрам эмтир».

Ольга Свиридова, врач-паталогоанатом, Поронайск каладаҥ: «Байрам ӧдӧтӧн јерге једерге амадап, узун-узун јол ӧттис. Jе кожо келген улустаҥ кем де јаныксап, кӱчсинип турганы јок.
Эл Ойын сӱрекей эптӱ јерде ӧткӱрилип турган эмтир. Мындый байрам ӧткӱрерине ӧнӧтийин мынайда бӱткен јер ошкош. Ӧткӱреечилер ончо озолодо сананып, айылчыларга ајару эдип турганы мактулу.

Ӱч јыл кайра бијениҥ ӧмӧлигине барбаган болзом, мындый јарашты кайдаҥ кӧргӧй эдим?! Оборым јаан кижи, тидинбей-тидинбей јӱреле, Э. Кызыловко келип, ӧмӧликке сурангам. Баштапкы тушташта Эдуард Альбертович: «Баш ла болзын, Слер бисте нени эдерге? Айса спорттыҥ кандый бир бӱдӱмиле тазыктырыныгар?» — деген. Jе тӱҥей ле ӱредип баштаган. «Кызу» тазыктыруларда чыдалым кезикте јетпей, јӱре берер кӱӱним келетен. Jе эмчиниҥ кӧстӧриле тазыктыраачыныҥ ӧткӱрип турган упражнениелерин кӧрӱп, артып калгам. Кажы ла упражнение су-кадык јӱрерине, кижиниҥ су-кадыгына, ӱйе-сӧӧгине тузалу болорына ууландырылган. Бойы јайалталу, келген ончо улусла ајарулу иштейт. Кӱнниҥ чогы ас Тӱндӱкте бис Эдуард ла Ольга Кызыловторго тушташканыска сӱӱнип јӱредим. Олор биске јетпей турган јылу чоктордый улус. Эл Ойын ла Алтайга јорыгыс учун олорго јаан быйан!».

Эдуард Кызылов: «Мен Поронайск калага ӱч јыл кайра иштеп баргам. Тургуза ла бијениҥ ӧмӧлигин тӧзӧгӧним — бијелеерге кӱӱнзеген улусты јууп ийген. Ӧмӧликти «Угол зрения» деп адаганыс. Эмди бисте башка-башка укту улус бијелейт: корей, башкир, орус ла ӧскӧлӧри де. Jаан улусла иштеп турала, балдардыҥ ӧмӧлигин база тӧзӧӧргӧ келишкен. Не дезе, кезик улус бӱткӱл билезин таскадарга кӱӱнзеп, балдарын кожо экелген.

Мен, алтай кӧгӱстӱ кижи, тӧрӧл јеримнеҥ ыраакта да болзом, алтай бијелер тургузарга сӱӱйдим. Эл Ойында кӧргӱскен бијени бу ла тӧрӧлчи кӱӱним тууган болор. Бистиҥ ӧмӧлик тӧрӧл талазында кӧп кӧрӱлердиҥ јеҥӱчили болуп чыгат, ол тоодо «Ӧркӧлӧрдиҥ бијези» база бийик баалалган.

Эл Ойын Улаганда ӧдӧри керегинде угуп, ӧмӧликтиҥ туружаачылары ого јайаандык иштерин экелген айас, Алтайды кӧрӧр шӱӱлте эткен. Озо ло баштап Горно-Алтайск калада экскурсиялар ӧткӱрдис, ончозына јараган. Улаганга јетире јолыс келижип, јеҥил једип келдис деп сӱӱнедим».

М. ЯБЫКОВА