Алтайдын Чолмоны

Тосло, каазала јапкан содон айылдарыс бар да

24.07.2018

Тоолу кӱндер кайра Саха (Якутия) Республиканыҥ культура ла кӧгӱс байлыктыҥ «Мандар Уус» деген тӧс јериниҥ ишчизи, јарлу ус, кузнец, этнограф Николай ЕГОРОВ бир бӧлӱк улусла кожо Алтайда экспедицияда болгон. Ол «Алтайдыҥ Чолмоны» газеттиҥ редакциязына кирип, иштеп јаткан тӧс јери, онойдо ок Алтайла ӧткӧн јилбилӱ јол-јорыгы керегинде мынайда куучындады:

—Бистиҥ иштеп турган культураныҥ ла кӧгӱс байлыктыҥ «Мандар Уус» деген тӧс јерин ыраак-јуук талаларда, ороондордо ады јарлу албаты узы, Саха (Якутия) Республиканыҥ нерелӱ ишчизи Борис Федорович Неустроев — Мандар Уус билгир башкарат. Тӧс јер шак бу јерлежистиҥ ойлу шӱӱлтелерине тайанып тӧзӧлгӧн. Тоомјылу јерлежис Мандар Уус якут культураныҥ ӧзӱмине кӧпти эткен ле эдип јат. Кееркедер-узанар санатта ла калыктыҥ кӱӱлик ойноткыларын белетееринде ады чыккан ус. Jарлу кӧп тоолу авторлордыҥ философиялык учурлу бичиктерине јуруктар јурап кееркеткен. Онойдо ок якут албатыныҥ санады, јаҥжыккан јаҥжыгулары аайынча кӧп тоолу бичиктердиҥ авторы.
Мандар Уус окылу јаҥда да, јон до ортозында јаан тоомјыда. Улусты јамызыла, аргазыла ылгаарын билбес. Ончо улусты тооп ло тоомјылап јӱрет. Мындый агару кижи јӱсјылдыкта, байла, ак-јарыкка бир ле катап келет. Республиканыҥ башкарузы тӧс јерди ачарында да, оныҥ ижине де јакшы болушкан ла болужат.

Якут элдиҥ культуразыныҥ ла кӧгӱс байлыгыныҥ тӧс јери материальный эмес энчи-байлыкты чеберлеп, ичкери ӧскӱрери аайынча јаан ишти апарат. Ончо бу иштиҥ бажында Борис Федорович — Мандар Уус турат. Элдиҥ оморкодузы јерлежис керегинде кӧпти айдарга јараар.

Бис, јаан ӱйениҥ улузы, јаҥжыккан јаҥжыгуларысты, культурабысты јакшы билерис, ол бистиҥ кӧксисте, каныста. Jе бистиҥ кийнистеҥ келип јаткан јиит ӱйеге бис болушпазаас, кем болужар. Мандар Уустыҥ јартаганыла, кажы ла калык эки тилдӱ. Ада-ӧбӧкӧлӧрдӧҥ, ар-бӱткеннеҥ келген тилле бис бу јӱрӱмде куучындажып јӱредис. Экинчи тил — ол јуруктардыҥ тили. Jуруктардыҥ тилин бис кайа-таштардагы јуралган јуруктардаҥ кӧрӧдис. Бу тил — ӱргӱлјикке, бистиҥ бӱгӱнги куучындажып јӱрген тилистиҥ ӧйлӧ кожо јоголор аргазы бар. Jе бичиктерге салганда, олор ӱргӱлјикке јылыйбас.

Онойып, тӧс јерде Мандар Уустыҥ белетеп, чыгарып турган бичиктери, альбомдоры, брошюралары сӱреен кӧп деп байа айттым. Темдектезе, Саха Якутияныҥ кӧгӱс байлык аайынча академиязыныҥ академиги, комусты јазаарыныҥ эҥ артык узы Мандар Уус якут элдиҥ кулјаларыныҥ альбомын чыгарган. Тиражы 20 муҥ альбом чӱрче ле таркай берген.
Бу ла тӧс јерде ол философияныҥ ла этнопедагогиканыҥ тӧс јерин ачкан. Jайгы школдо балдарды темирле узанарына, кӧктӧнӧрине, тосло, бӧслӧ, онойдо ок ӧскӧ дӧ не-немеле иштеерге ӱредип јат. Кезикте мында ӱредӱ-таскамал тӧрт сезонго чыгара ӧдӧт. Тургуза ӧйдӧ ондо бир ле уунда эки сезон иштеп јат. Бу школго республикадаҥ, онойдо ок Россиядаҥ кӧп балдар келет. Ӧскӧ ороондордоҥ, темдектезе, Япониядаҥ, Польшадаҥ ла оноҥ до ӧскӧ ороондордоҥ кӧп делегациялар келет. Мында культураныҥ очогы, эрјинедий байлыгы јуулганын улус јакшы билип, јилбиркеп јат. Хакасияда, Тывада јӱреристе, ӱредӱликтиҥ учреждениелери јайгы школло јилбиркеп, айтканысты соныркап уктылар.
Бисле кожо јол-јорыкка якут гимназияныҥ школыныҥ директоры, РФ-тыҥ нерелӱ ӱредӱчизи Лидия Шамаева, база тӧрт ӱредӱчи ле тогус ӱренчик келген. Jаш, оогош улусты карындаш калыкла, Алтайла таныштырары база керектӱ ине.
Лидия Петровнаны ӱредӱни ончо предметтерле якут тилле ӧткӱретен школды ачарга, иштедерге јаан јолды јана баспай ӧткӧн деп айдарга јараар. Бу школдо ӱренип турган ӱренчиктердиҥ билгири тереҥ. Темдектезе, бир кызычак быјыл орус тилле ЕГЭ-ни 100 баллга табыштырган. Школдо ЕГЭ-ни 80, 90 баллдарга табыштырган балдар бар.
Тӧрӧл тилин билер балдарга ӧскӧ тилдерге ӱренери чик јок јеҥил. Кезик ӱренчиктер тӧрт-беш тилдердеҥ ӱренгилеп јат. Якут тилин билер, ӱзеери орус, английский тилдерди билер балдар керегинде куучын да јок. Лидия Петровна тӧрӧл тилдиҥ учурын, керектӱзин јарт кӧргӱзип салды.

Jол-јорыгыс ӧйинде бис Хакасияда, Тывада болорыста, ӱредӱлик учреждениелердиҥ улузы бу школдыҥ ижиле сӱреен јилбиркедилер.

Мандар Уустыҥ башкарып јаткан тӧс јери бу јуукта якут бычак керегинде академ изданиени белетеп чыгарган ла 7 муҥ тиражту бичик чӱрче ле таркады (авторы Николай Егоров). Бу бичикле Россияныҥ мылтык-бычак эдип турган устары јилбиркеп, бичикти сурулап алдыртты. Бычактарыс телекейде јилбӱде. Бистиҥ устарыс Россияда, ӧскӧ ороондордо ӧдӱп турган кӧп тоолу кӧрӱ-маргаандарда туружып, байгалу баштапкы јерлерге чыгып турганы текши јарлу. Jуук ӧйдӧ якут элдиҥ айак-казаны керегинде јаан бичик чыгар.

Карындаш калыктардыҥ культуразыла, јаҥжыккан јаҥжыгуларыла јууктада таныжар амадула бис Хакасияда, Тывада болуп, оноҥ Алтай јаар јолыс туттыс. Темдектезе, бис хакастардыҥ «Тун» деген байрамында туруштыс. Олордыҥ «Хуртуях тас» деген музей-заповеднигиниҥ јааны Леонид Горбатовло бис јакшы таныштар. Ол бисти чеген-айракты ачыдарыныҥ эп-сӱмезиле таныштырды. Бисте айрак база болгон ине. Айдарда, карындаш элдерле јорыктап, энчи байлыкты орныктырары јанынаҥ иштеп јадыс.

Алтайга келип, Каракол ӧзӧктӧ турган јурттарда, Бичиктӱ-Боомдо, Боочыда, Куладыда, болдыс. Таш-кайадагы јуруктарла таныжып, корумдарла, кереес јерлерле јӱрдис. Jаан ӱйениҥ улузы јаҥжыккан јаҥжыгулары, эдинген-тудунган эдимдери, аш-курсагы јанынаҥ куучындады. Тоомјылу јаанак бисти агаш айлында артпактагы кургап јаткан ышту курутла кӱндӱледи. Куруттыҥ амтандузын! Аш-курсагыла, бары-јогыла акту кӱӱндеринеҥ кӱндӱледи, ончозын кӧргӱсти, јартады. Эҥ ле баалузы — мен сӱреен кӧп озогы эдимдерди кӧргӧним, солун куучын укканым. Курут бисте база болгон ине. Этти, балыкты ыштап, кургадып турбай. Оҥдойдо база бир јакшы нӧкӧрис, ченемелдӱ ус Вячеслав Кухаевте болдыс. Оныҥ уулы Аржан база тыҥ ус. Бисте канча катап болгон. Темир кайылтарыныҥ аайыла, марыла танышкан. Бистиҥ устар кӧргӱзип берерде, Аржан быјыл бойыныҥ јеринде кайылткан. Тургуза ӧйдӧ ол база бир ус Александр Даниловло Монгол јеринде болуптыр.

Jилбилӱ де, тузалу да јол-јорык болгон. Кӱндер де тӱрген ӧдӱп, јанар ӧй јууктап келген. Бис мынаҥ ары Сросткиге, Бийскке, Барнаулга кирерис, оноҥ Новосибирскке једип, айлыс јаар јолысты тударыс. Jе бот, Оҥдойло јорыктап, јолой Шабалиндеги краевед музейге кирер деген амаду болгон. Бис орой эҥирде, кайда да 10 саат кирезинде бу јуртка келгенис. Музейдиҥ ээзи Серафима Ивановна Яжанкина бистиҥ кӱӱнисти кӧрӱп, музейин ачып, сӱреен солун экскурсияны ӧткӱрди.

Сӱреен байлык музей, мында тургузылган эдимдер чын бойы, байа оригиналдары. Серафима Яковлевнаныҥ куучыны јилбилӱ, угуп ла отургадыйыҥ. Меге јараган. Тередеҥ эдимдердиҥ солунын, керек дезе, малдыҥ эмчегинеҥ эткен кӧнӧгӧш бар. Айак-казанныҥ кандыйы јок! Мен база кайда да ондый айактарды кӧрбӧдим. Агаш айактарды кӧп билелерде кӧрдим. Бисте база бар.

Сӱреен байлык материал, јетирӱлер јуудым. Jӱрӱмниҥ учына јетире аайлап-баштап јазаарга, иштеерге једер деп сананадым. Мен шак ла бу сурактарла иштеп јаткамда. Мандар Уус меге улустыҥ озогы чактарда тудунган-эдинген эдимдери керегинде бичиктерди белетезин деп јакылта берген ине. Карындаш калыктардыҥ энчи байлыгы бой-бойыла тудуш, тазыл-тамыры јаҥыс болгонын, темдектезе, агаш айактардыҥ канча-канча бӱдӱмдери лапту керелеп јатканын мынаҥ кӧрӧдис.
Тӧс јерде бис тургуза ӧйдӧ якут элдиҥ ураса деген јайгы айлын орныктырары јанынаҥ иштеп јадыс. Шабалинде содон агаш айыл тыттыҥ каазазыла јабылган. Бисте айыл — тостоҥ. Мандар Уус тос айыл керегинде альбомды белетеп чыгарган. Урасаны бастыра республиканыҥ эл-јоны ӧмӧ-јӧмӧ тудуп јат. Бу тос айылды бис 2020 јылда ачарыс. Ол айыл кайда да 2 муҥнаҥ ажыра предметтердеҥ турат. Телекейлик культурада ондый айыл јок. Кайкал тыҥ болор деп, кӧӧрӧм-эш јогынаҥ айдадым.

Ӧткӧн чактыҥ бажында американ экспедиция Камчаткада болгон. Билимчи Йоханнес якут урасаны (айылды) јууган. Урасаны Россияга берип ийерге келишпеген. Айдарда, американдарга саткан. Бу ураса муҥнаҥ ажыра башка-бащка эдимдердеҥ белетелген. Бир кадузы, бир буузы јылыйбаган. Ол ураса Американыҥ тӱӱкизиниҥ музейинде. Бис ары јӱргенис. Олор оны экспозицияга чыгарарга белетенет. Узак ӧй ӧткӧн ине. Кайыҥныҥ тозы кургап, толголоры толголып калган. Тӱзедип јайа тартарда, кургак тос сынып, тармызап баштаган. Олор оны спирттиҥ буузына туткан. Кайкал тыҥ болгон. Jаш улус ураса айылды билбес, кӧрбӧгӧн. Эмди олор якут устарды кычырар амадулу. Урасаны јуунадып, јазадып аларга.

Бисте де тегин тыттыҥ каазазыла јапкан айылдар бар. Кайыҥныҥ тозыла јапкан айыл јаҥжыккан чӱм-јаҥды, кандый бир кӧдӱриҥини ӧткӱрерге јарамыкту. Сӱрекей јараш ураса болор. Албатыныҥ устары озогы эп-сӱмеле тудар, сӱреен чӱмдӱ иш. Ондо тос, јинји, слюда, тере ле оноҥ до ӧскӧлӧри тузаланылар.

Бисте, тӧс јерде, ачык теҥериниҥ алдында этнографиялык музейди ачары јанынаҥ куучын-эрмек ӧдӧт.
Алтайла бис тазыл-тамырысла, ук-тӧстӧрисле тудуш ине. Кабай болгон Алтайыска келгенис јаан ырыс деп сананадым.

К. ПИЯНТИНОВА